Wykłady z polskiej fleksji7

76 Przegląd lek\cmu\i odmiennych (pronomina)

2.    jako sygnał, że gramatyczny podmiot zdaniu mc |cst sprawcą czynności lecz jej obiektem, np. Tutejsi chłopi są zabobonni i lei zą się u znachorów .

3.    jako sygnał, że obiektem czynności jest pewna im nazwana osoba, często mówiący, który w ten sposób skarży się nu spiuwcę czynności (jest to użycie charakterystyczne dla dzieci), np. Pro\ < pani. oni się szczypią.

Te trzy użycia teoretycznie wchodzą w grę przy każdym czasowniku, przy którym można użyć zwrotnego SIĘ1, ale ze względów życiowych mogą być niejednakowo prawdopodobne. Porównajmy:

Chłopcy się biją - prawdopodobnie nawzajem

Chłopcy biją się po udach z uciechy - prawdopodobnie każdy siebie

Proszę pani, oni się biją - prawdopodobnie nawzajem, ale jeśli ktoś mówi to

płaczliwym głosem, to zapewne sam jest bity

Ewa czesze się przed lustrem - prawdopodobnie sama

Ewa czesze się w salonie fryzjerskim - prawdopodobnie ktoś ją lam czesze

Dziewczynki czeszą się nawzajem - słowo nawzajem rozstrzyga o interpretacji zdania

Oprócz zaimka zwrotnego SIĘ1 i leksemów wobec niego pochodnych istnieje zaimek nieokreślony SIĘ2, o defektywnym paradygmacie, ograniczonym do formy kanonicznej (zob. dalej 5.5.3). Można go rozpoznać po tym, że zajmuje w zdaniu pozycję, w jakiej mógłby wystąpić mianownikowy podmiot zdania, np.:

Tu się nie pali - por. Tu nikt nie pali

Mówi się, te będzie wojna - por. Każdy mówi, te będzie wojna

Zaimek SIĘ2 może wyrażać różne znaczenia. Zilustrujemy to cytatami z Innego słownika języka polskiego:

1.    daną czynność wykonuje pewna zbiorowość ludzka, często stosownie do jakichś zwyczajów lub norm. Ryż uprawia się nie tylko w Indiach i Chinach, ale również vv Ameryce... Nie mam zapałek. Zresztą tu się nie pali... Mówi się, że wojna wybuchnie lada dzień... Przez jakie u pisze się „skuwka”?... Kiedyś nie chodziło się ulicą bez kapelusza... Powinno się jeść dużo warzyw,

2.    wykonawcą danej czynności jest mówiący, rzadziej słuchacz. Zrobi się mankiety i będzie dobrze... Widziało się to i owo... No co, piesku, wyszłoby się na dwór, co?

3.    dana czynność może odnosić się do dowolnej osoby, która znajdzie się w danej sytuacji. Jeżeli się kupi większą ilość, to można otrzymać rabat... Nie jest się nigdy pewnym, co się straciło... Nie warto udawać, że się jest mądrzejszym, niż się jest.

4.    wykonawca czynności, wskazany rzeczownikiem w celowniku, jest ujmowany jako jej bierny uczestnik. Jak wam się mieszka w nowym miejscu?... Wygodnie ci się siedzi?... Mnie tu się dobrze pracuje... Tak mi się jakoś powiedziało

Słowo się może być ponadto morfem czasownikowym. Jest tak wówczas, gdy:

I. dany czasownik nic jest używany bez się, np. BA(' .Sil;,    SIĘ,

2.    dany czasownik jest wprawdzie używany bez się, ale w innym znaczeniu, przy czym różnica nie wynika z omówionych poprzednio funkcji słowa się, np. URODZIĆ SIĘ, WTOCZYĆ SIĘ.

3.    dany czasownik jest wprawdzie używany bez się, i to w tym samym znaczeniu, ale słowo się dodaje mu emfazy, por. PYTAĆ i PYTAĆ SIĘ albo DOTKNĄĆ i DOTKNĄĆ SIĘ.

W pewnych wypadkach można się wahać, czy słowo się jest zaimkiem zwrotnym, czy morfem czasownikowym. Należy wówczas zapytać, czy nicakcen-lowane się jest bez zmiany znaczenia wymienne na akcentowane siebie. Jeśli ii dyna różnica polega na braku vs. obecności akcentu wyrazowego, się można uznać za zaimek zwrotny. W przeciwnym razie uznajemy się za morf czasownikowy llak jest np. w ucieszyć się, gdyż nie powiemy w zamian ucieszyć siebie).

Zdarza się, że z dwóch słów się występujących w tej samej konstrukcji składniowej drugie jest pomijane, a jego funkcję przejmuje pierwsze słowo. Tak może być zarówno w konstrukcjach współrzędnych, np.:

(la) Umył się i uczesał się. - (lb) Umył się i uczesał.

(2a) Jedni się cieszą, inni się martwią. - (2b) Jedni się cieszą, inni martwią.,

(tik i niewspółrzędnych, np.:

(3a) Postaraj się dobrze się wyspać. - (3b) Postaraj się dobrze wyspać.

(4a) Postaraj się dobrze się uczesać. - (4b) Postaraj się dobrze uczesać.

W /daniu (la) oba słowa się są zaimkami zwrotnymi, w zdaniach (2a) i (3a) oba \ię mają status morfów czasownikowych, w zdaniu (4a) pierwsze się jest morfem czasownikowym, drugie - zaimkiem zwrotnym. Jak stąd wynika, pojedyncze się W /daniach (lb)-(4b) może łączyć w sobie funkcje jednorodne albo niejednorodne.

( o więcej, słowo się w zdaniach (2b>—<4b) należy do dwóch leksemów jednocześnie, a to stwarza problem w segmentacji tekstu na formy wyrazowe. O innych problemach tego rodzaju mówiliśmy w zakończeniu paragrafu 3.3.

Zjawisko pomijania się w różnych kontekstach składniowych analizuje Der Wojedowa (2000: 86-91).    fl

5.5. Odmiana zaimków - prawidłowości i osobliwości

5.5.1. Uwagi ogólne

Ogólnie rzecz biorąc, zaimki odmieniają się podobnie do wyrazów, które /iisiępują:

I, zaimki rzcczowne odmieniają się przez przypadek, ale nie przez liczbę i nie przez rodzaj (z wyjątkiem zaimka ON. który ma formy zróżnicowane liczbowo i rodzajowo),