Magazyn6
6801

960

DYKTATURA

ciągłą podejrzliwość, obawę i prowadziło do ucisku i okrucieństw, a także do rozmaitych kroków zmiennych w polityce wewnętrznej, zależnych często od spraw osobistych, drugo- i trzeciorzędnych.

W czasach nowożytnych przy utrwaleniu się absolutyzmu na kontynencie (z wyjątkiem Polski, Węgier i Kantonów Szwajcarskich) — dyktatury traciły rację bytu i dopiero po upadku monarchji we Francji w 1792 r., będącym wynikiem Wielkiej Rewolucji — spotykamy się znowu za rządów jakobinów w 1793 r. z dyktaturą, w postaci Komitetu Ocalenia Publicznego. Była to znowu nowa forma tej starej instytucji. Dawne dyktatury były osobistemi, ta zaś miała przynajmniej formalnie charakter zbiorowy, jakkolwiek faktycznie Komitetem tym rządził Robespierre. Źródłem tej dyktatury były dwie okoliczności: wojna i walka pomiędzy dwoma stronnictwami. Po upadku Robespierre’a dyktatura upadła, ale przyczyny, dzięki którym powstała, nie zniknęły całkowicie, to też zamach Bona-partego w 1799 roku i powstanie Konsulatu jest znowu powrotem do dyktatury w formie nowej. Trzej konsulowie mieli mieć władzę wykonawczą najwyższą, ustawodawcza zaś i sądownicza powierzone były innym instytucjom, mechanizm których i stosunek wzajemny był niesłychanie skomplikowany. Faktycznie władza spoczywała w rękach pierwszego konsula Bonapartego. Ta nowa forma dyktatury powstała dlatego, że niepodobieństwem było, po latach rewolucji, zaprowadzić jawną dyktaturę jednostki; należało więc ustrój państwowy uczynić możliwie zawiłym, aby masy nie mogły się w nim należycie zorjentować. Przejście do Cesarstwa w 1804 r. było próbą stabilizacji dyktatury, a właściwie przeobrażenia jej na monarchję faktycznie absolutną, a formalnie konstytucyjną. Upadek Napoleona na tle wojny spowodował nieudanie się tej próby. Wprawdzie Francja wróciła do monarchji, ale choć arystokratyczno-oligarchicznej, to jednak bądź co bądź konstytucyjnej. Dnia 2 grudnia 1851 r. Ludwik Napoleon Bonaparte, bratanek Napoleona I, piastujący stanowisko prezydenta republiki we Francji na podstawie plebiscytu, zrobił zamach stanu, objął dyktaturę faktyczną i zmienił konstytucję. W roku zaś następnym zaprowadził cesarstwo. Akty te uzyskały potwierdzenie przez plebiscyt i znowu widzimy tu, że dyktatura stała się możliwą dzięki zaostrzonej do ostateczności walki klas prole-tarjatu i burżuazji w Paryżu. Żadna z tych warstw nie mogła sama utrzymać się przy władzy.

Po wielkiej wojnie światowej w niektórych państwach znowu spotykamy się z dyktaturami i znowu widzimy zaostrzone antagonizmy klasowe, utrudniające działalność państwową, niedopuszczające do kompromisów na drodze parlamentarnej. Poza podobieństwem jednak sytuacji współczes nych zatargów socjalnych do dawnych, występują i różnice. Gdy dawniej żywioły skrajne, liczebnie silne i energiczne, były stosunkowo słabo zorganizowane i nie posiadały wyraźnego programu, obecnie są one silne pod każdym względem i posiadają program, który można, z rozmaitych punktów widzenia, oceniać tak lub inaczej, ale który jest faktem. To też walka obecna jest

0    wiele głębszą, groźniejszą od tamtej dawniejszej. Dyktatury współczesne mają różne formy; poza niemi są jeszcze półdykta-tury, posiadające formalnie konstytucje, które jednak tak są ułożone, że kontrola rządu jest fikcyjną i nosi charakter czysto teoretyczny. Na szczególną uwagę zasługują z pełnych dyktatur cztery: hiszpańska Primo de Rivery, włoska Mussoliniego, niemiecka Hitlera i rosyjska początkowo Lenina, a później Stalina. Pierwsza z nich upadła i po latach paru wybuchnęla rewolucja, przechodząca różne fazy i niezakończo-na jeszcze. Dyktatura włoska trwa po dziś dzień. Powstała ona skutkiem obawy przed bolszewizmem w 1922 r., po zajmowaniu fabryk przez robotników w 1920 r.; powstała już po zażegnaniu niebezpieczeństwa. W Niemczech powodem jej była nietyle obawa przed komunizmem i socjalizmem, które to prądy przed dojściem do władzy Hitlera były osłabione, ile raczej z niezadowolenia mas z powodów gospodarczych

1    chęci rewanżu Niemiec po stratach wojennych. Dyktatury te różnią się od poprzednich: po okresach wzmocnionych rządów demokratycznych nie mogły one poprostu stworzyć nowej sytuacji, opartej na zwykłej, dawniej znanej dyktaturze jednostki, czy małej grupy; musiały szukać oparcia w społeczeństwie na gruncie pewnych istniejących tendencyj przez podsycanie ich; we Włoszech i Niemczech dyktatury oparły się na przejaskrawionym, skrajnym nacjonalizmie. Mussolini wysunął na plan pierwszy impe rjalizm nacjonalistyczny i wywołał wojnę