Magazyn67601

372

GLEBY — GLINY

lice. Jest to gleba pozbawiona cząstek ilastych, a zawierająca tylko drobny pył kwarcowy. Szczerk jest to piasek z domieszką gliniastą. W szerokich dolinach i dyluwjal-nych pradolinach znajdują się gleby napływowe — zwane madami. Odrębną grupę tworzą gliny nawiane, czyli less. Wskutek zmieszania się tej gliny z cząstkami roślin-nemi (próchnicą) powstała bardzo urodzajna gleba zwana czarnoziemem (Podole). Lessy występują na Wyżynie Małopolskiej, Lubelskiej, płd. Wołyniu, Podolu i Podkarpaciu. W Karpatach występują głównie gliny zwietrzelinowe. Osobno wydziela się mokradła i mszary (np. na Polesiu), których produktem są czarne ziemie (np. Kujawy).

Literatura: Miklaszewski: Mapa gleb Polski. Warszawa 1927.

Mieczysław Klimaszewski.

Gliny.

Luźny materjał skalny, określany powszechnie nazwą glin, jest produktem zwietrzenia skał, głównie granitowych i im pokrewnych. Zalicza się do nich petrograficznie wydzielane gliny właściwe, iły i glinki kaolinowe. Głównym składnikiem glin jest wodny-krzemian glinowy — kaolin (chińskie kao-ling = ziemia porcelanowa), będący materjąłem zwietrzeniowym różnych skaleni. Obok kaolinu w skład glin wchodzą rozmaite domieszki mineralne i organiczne, oraz woda, przyczem przewaga danej domieszki warunkuje nazwę i kolor gliny (ił piaskowy, marglowy, żelazisty, solny, bitumiczny i t. d.). Gliny właściwe, ze względu na dużą zawartość żelaza, mają za barwienie zazwyczaj żółte lub czerwone, iły najczęściej popielato-szare lub niebieskawe — kaoliny jasno-żółte lub białe.

Gliny, dzięki swej plastyczności z jednej strony, z drugiej zaś swej ogniotrwałości, znajdują szerokie zastosowanie w życiu go-spodarczem człowieka, nadewszystko stanowiąc podstawę przemysłu ceramicznego. W gorącu spiekają się na twardą masę, przyczem pod wpływem ulatniania się związków organicznych bieleją, bądź też w razie dużej zawartości żelaza czerwienieją. Topliwość glin jest różna, przyczem zależy ona od ilości i jakości wchodzących w ich skład t. zw. „topników*¹ (potasowce, wapń, żelazo), które same dla siebie, bądź też przy odpowiedniej ilości kwarcu ową topliwość powodują. (Czysty kaolin jest nietopliwy). Obok topliwości miarą wartości glin jest ich urabialność warunkowana drobnością budujących je cząstek. Naogół wartość glin zwiększa się ze wzrostem zawartości kaolinu, który w formie pozbawionej innych domieszek stanowi surowiec ceramiczny najbardziej ceniony.

Najpospolitsze gatunki glin służą do wyrobu cegieł zwykłych, dachówek i rur drenowych. Z gatunków szlachetniejszych korzysta przemysł garncarski, szamotowy i fajansowy — wreszcie czysty kaolin stanowi surowiec, służący do wyrobu porcelany.

Występowanie glin jest bardzo powszechne, niemniej jednak gatunki wysokowarto-ściowe nie należą do pospolitych. Najprzedniejsze kaoliny pochodzą z Chin (słynna chińska porcelana). W Europie wysokiej jakości glinki występują przedewszystkiem w Czechosłowacji (Karlovy Vary), w Niemczech (w Saksonji) i Francji (Limoges). Dobre glinki kaolinowe posiada również Polska, jak dotąd jednak są one w małej mierze wykorzystywane. Występują one przedewszystkiem na granitowym obszarze Wołynia, w szczególności zaś w okolicach Moczulanki, Storożowa, Karpiłówki, Osieka, Klesowa i Budzisk. Poza tern spotykamy je wzdłuż wschodnich zboczy gór Świętokrzyskich, głównie w powiatach opoczyńskim, iłżańskim i koneckim oraz w zach. części woj. krakowskiego, głównie w powiecie chrzanowskim (Grójec, Mirów). Największą wartość techniczną reprezentują glinki wołyńskie, przyczem zawartość czystego kaolinu w glinkach tamtejszych waha się — w złożach pierwotnych (t. zn. pozostałych na miejscu zwietrzenia) — od 31% (Biel-czaki) do 5°% (Moczulanka, Storożów, Ostki) — w złożach wtórnych od 25% (Budziska) do 80% (Hołyczówka, Karpi-łówka). Topliwość kaolinów wołyńskich jest różna. I tak: glinki z Uścia i Bielcza-ków należą do mocnoogniotrwałych (ponad 1700°C), ze Storożowa, Moczulanki i Karpiłówki do ogniotrwałych (od 1650° do i7oo°C) i wreszcie kaoliny z Osieka, Klesowa, i Budzisk do półogniotrwałych (od 1580°—i65o°C).

Rozwój eksploatacji polskich złóż postępuje bardzo wolno, przyczem w dużej mierze powodują to fatalne warunki komunikacyjne na obszarach ich występowania. To też dziś mimo posiadania własnego surowca polski przemysł ceramiczny w dużej