page0760

752

Rzymskie starożytności

zdania w kole senatorskiem odbywało się porządkiem starszeństwa w urzędowaniu, objawienie zdania i woli zwało się auctoritas. a piśmienne skreślenie postanowienia senatus consultum. Mocą naczelnej swego rządu władzy, rozrządzał on przeważnie sprawami zewnętrznemi, stosunkami międzynarodowemi, miał dozor główny nad oświatą, religiją i finansami, a publiczna senatorów powaga w zupełności odpowiadała tak wysokiemu ich stanowisku. Władzę ustawodawczą a więc i prawodawczą dzierżył lud, naród, którego wolę i moc najwyższą znamionowały przydomki majestas i imperium. Sprawował on ją i objawiał gmi-nowładnie za pomocą sejmów (komicyjów), które: 1) jako curiata poruczały patrycyjuszom zarząd czyli imperium, dopełniały świeceń kapłańskich i godziły nieporozumienia rodzinne, aż do czasu wojen Punickich, gdy patrycyjat zaćmiła nowa szlachta z urzędników wyrosła; 2) jako centuriata, które zajęły miejsce poprzedzających, mocą ustawy Serwijusza Tulliusza; tu odbyw^rały się wybory na wyższe urzędy, głosowano na przyjęcie praw przedłożonych, decydowano o prowadzeniu wojny lub zawarciu pokoju i wyrokowano o przestępstwach politycznych; 3) jako tributa, które z miejscowych zebrań gminowych powstałe, dokonywały wybór niższych urzędników, mianowicie trybunów ludowych, miały władzę prawodawczą, szczególniej od czasu gdy plebiscita moc praw obowiązujących w państwie pozyskały. Decyzyje stanowcze utrzymywano skutkiem głosowań na komicyjach odbytych. Obok tego istniały zebrania ludu (con-ciones) które, każdemu urzędnikowi wolno było zawezwać, by im wniosek jaki przedstawić, coś zalecić lub odradzić (suadere, dissua.dere'). Na nichto przeważny zawsze wpływ wywierali trybunowie. Sami tylko obywatele (dres) posiadali prawa następujące: jus sufragii, prawo głosowania w sprawach publicznych; jus honorum, prawo do urzędowania (od r. 300 wszystkim przyznane); jus prowcationis, appelacyja do ludu od postanowień urzędników i wolność od kar poniżających; connubium, prawo zawierania małżeństw wedle równości stanów, wiec mających moc obowiązującą; commercimn, prawo kupna ■ sprzedaży majątku. Całość zbiorową, służących obywatelom praw politycznych, plemiennych i rodzinnych oznaczono wyrazem caput; praw odnoszących się do małżeństwa, władzy ojcowskiej i majątku, wyrazem manus. Każda praw tych zmiana lub targnięcie się na nią, stanowiła capitis deminutio, która jeśli maxi-ma, to pociągała za sobą utratę wolności, praw* obywatelstwa i rodzinnych; jeśli media, utratę samych praw obywatelstwa, a ztąd i umorzenie rodzinnych; jeśli minima, utratę pewnych praw rodowych i pokrewieństwa (agnatio, gentilitas). Pochodzenie, adopcyja i manumissyja nadawały obywatelstwo (ciritas); obywatele płodzili pełnych obywateli tylko skutkiem zawartego justum matrimo-nium. Podbite i zmuszone do uległości miasta, jeśli otrzymały prawo obywatelstwa, nosiły nazwę municipia, z któremi na równi stały i osady (coloniae); inne, mianowicie do dostawy żołnierza i ponoszenia różnych powinności i ciężarów obowiązane, zwano cimtates foederatae, do których zaliczono i coloniae Ladnae. Krwawa wojna prowadzona ze sprzymierzonymi w r. 91 wywalczyła prawo obywatelstwa (ciritas) dla całej Italii, w r. 89 otrzymali je Cispadanie, r. 49 Transpadanie, a za cesarzów ustały wszelkie między ludnością odróżnienia klassowe. Z rozszerzaniem stopniowem panowania, po za granice Italii, zrodziła się i wzmogła konieczność należytego uorganizowania władz zawia-dowczych i zarządu prowincyj. Te które były jeszcze widownią wojon, poru-czono samowolnemu zarządowi konsulów z tytułem proconsul, innerni uspokojonemu już zawiadował propraetor. Postanowienia tyczące się prowincyj konsularnych i pretoryjnych wychodziły od senatu, a urzędnicy losowali lub ukła-