058

58 TWorzenie świata

należało wykorzystać powszechnie uznane zasady moralności społecznej. Podobnie właściciele ziemscy i rolnicy potrzebowali jasnych i ogólnie przyjętych zasad dotyczących własności, podziału dochodów, opodatkowania, prawa wodnego, prawa o drzewach i minerałach występujących pod ziemią.

Stosunki gospodarcze wymagały zatem wspólnego systemu zachowań, a to stawało się możliwe wówczas, gdy coraz większa część ludności krajów pod rządami muzułmańskimi przyjmowała islam, i gdy opracowano reguły życia społecznego zawarte implicite w objawieniu przekazanym Mahometowi.

Jedność wiary i języka

Nie jest rzeczą łatwą dokładniejsze ustalenie etapów, w ramach których podbite ludy przechodziły na islam. Jednakże badania świadectw dotyczących przyjmowania imion muzułmańskich pozwalają ustalić rząd wielkości, który wydaje się prawdopodobny¹. Zgodnie z tą oceną pod koniec okresu umaj-jadzkiego (to znaczy w połowie drugiego wieku muzułmańskiego, czyli VIII wieku chrześcijańskiego) mniej niż 10 procent ludności Iranu, Iraku, Syrii oraz Egiptu, Tunezji i Hiszpanii przyjęło islam, chociaż procent ten musiał być o wiele wyższy na Półwyspie Arabskim. Poza arabskimi plemionami, które żyły w Iraku i Syrii przed podbojem muzułmańskim, większość neofitów pochodziła albo z niższych warstw społecznych - na przykład spośród żołnierzy wziętych do niewoli w walce - albo z urzędników rządów sasanidzkich, którzy przeszli na służbę do nowych panów. Jeśli chodzi o innych, nie było żadnych nacisków ani pozytywnych zachęt, by się nawracać. Ludzie, którzy przyjęli islam mieszkali w większości w ośrodkach miejskich zasiedlonych przez ludność arabską, gdzie koncentrowała się władza, lub w pobliżu tych miejsc. Tam powstawały typowo muzułmańskie instytucje, takie jak meczety czy sądy. To te miasta w Iraku i Iranie, a także Al-Kajrawan w Afryce i Kordowa w Hiszpanii, były ośrodkami rozprzestrzeniania się islamu.

Pod koniec czwartego wieku (X w. n.e.) sytuacja ulega zmianie. Znaczna część ludności przyjęła islam. Nawrócili się zapewne nie tylko mieszkańcy miast, ale także wielu wsi. Jednym z powodów mogło być to, że zasady islamu zostały wyraźnie określone, a różnice między muzułmanami i nie muzułmanami okazały się jaśniejsze. Muzułmanie żyli teraz w rozwiniętym systemie rytuału, doktryny i prawa, różniąc się znacznie od wyznawców innych religii; stali się bardziej świadomi tego, że są muzułmanami. Precyzyjniej określono status chrześcijan, żydów i zoroastryjczyków - pod pewnymi względami był on niższy. Uważano ich za „ludzi Księgi”, a więc tych, którym objawiono Pismo

1

R. W. Bulliet, Conyersion to Mam in the Medieval Period, Cambrigde, Massachusetts 1979.