106,107 bmp

Dyplomacja

rządów.”³⁷ Dwadzieścia pięć lat później lord Clarendon powtórzył tę opinię, twierdząc, że Wojna Krymska była „walką cywilizacji przeciw barbarzyństwu.”³⁸ Wielka Brytania spędziła większą część stulecia usiłując powstrzymać ekspansję Rosji w Persji i na przedpolach Konstantynopola oraz Indii. Potrzeba było dekad niemieckiej wojowniczości i gruboskórności, żeby głównym przedmiotem brytyjskiej troski w zakresie bezpieczeństwa stały się Niemcy, co nastąpiło dopiero na początku XX w.

Rządy brytyjskie zmieniały się częściej niż rządy tak zwanych Wschodnich Mocarstw. Żaden brytyjski mąż stanu - Palmerston, Gladstone czy Disraeli - nie cieszył się długą, nieprzerwaną kadencją władzy, jak to było w przypadku Metternicha, Mikołaja I i Bismarcka. Mimo to Wielka Brytania zachowała zadziwiającą wręcz konsekwencję celów. Ustaliwszy raz kurs, trzymała się go z nieubłaganą wytrwałością i upartą niezawodnością, co pozwoliło jej wywrzeć decydujący wpływ na rzecz spokoju w Europie.

Jednym z głównych powodów jednomyślności Wielkiej Brytanii w czasach kryzysu był przedstawicielski charakter jej instytucji politycznych. Od 1700 r. opinia publiczna odgrywała ważną rolę w brytyjskiej polityce zagranicznej. W osiemnastowiecznej Europie żadne inne państwo nie miało „opozycjonistyćznego” punktu widzenia, jeśli chodzi o politykę zagraniczną; w przypadku Wielkiej Brytanii cecha ta wbudowana była w system. W XVIII w. torysi zazwyczaj reprezentowali politykę zagraniczną króla, która skłaniała się do interweniowania w konfliktach kontynentalnych; Wigowie natomiast, na przykład sir Robert Walpole, woleli dystansować się od kłótni na Kontynencie i kładli większy nacisk na ekspansję zamorską. W XIX w. ich role odwróciły się. Wigowie w osobie Palmerstona reprezentowali aktywną politykę, podczas gdy torysi, tacy jak Derby i Salisbury, podchodzili z ostrożnością do jakiegokolwiek wplątywania się w sprawy za granicą. Radykałowie, tacy jak Richard Cobden, sprzymierzeni byli z konserwatystami w zalecaniu nie-interwencjonistycznej postawy brytyjskiej.

Ponieważ brytyjska polityka zagraniczna wyrosła z otwartych dyskusji, Brytyjczycy okazywali niezwykłą jedność w czasie wojny. Z drugiej strony, tak dalece zależna od partii polityka zagraniczna czyniła możliwą - choć ogromnie nietypową - sytuację, w której polityka zagraniczna zmieniała kierunek wraz ze zmianą premiera. Przykładowo, poparcie Wielkiej Brytanii dla Turcji w latach siedemdziesiątych XtX w. skończyło się raptownie, kiedy w wyborach 1880 r. Disraeli został pokonany przez Gladstone’a, który uważał Turków za moralnie nagannych.

Wielka Brytania zawsze uważała swoje instytucje przedstawicielskie za jedyne w swoim rodzaju. Jej polityka na kontynencie zawsze miała uzasadnienie w brytyjskim interesie narodowym, nie w ideologii. Wtedy, •gdy Wielka Brytania wyrażała sympatię dla powstania, jak to było w wypadku Włoch w 1848 r., czyniła to ze ściśle praktycznych pobudek. I tak Palmerston z aprobatą cytował powiedzenie Canninga: „Że ci, którzy wstrzymali ulepszenie, ponieważ było ono innowacją, któregoś dnia będą zmuszeni zaakceptować innowację, gdy już przestanie być ulepszeniem.”³⁹ Były to jednak rady oparte na doświadczeniu, nie apel o szerzenie brytyjskich instytucji czy wartości. Przez cały wiek XIX Wielka Brytania oceniała inne kraje według ich polityki zagranicznej, pozostając obojętna na ich struktury wewnętrzne, z wyjątkiem krótkiego interlu-dium za Gladstone’a.

Chociaż Wielka Brytania i Ameryka podzielały pewien rodzaj dystansu do angażowania się na co dzień w sprawy międzynarodowe, Wielka Brytania uzasadniała swoją wersję izolacjonizmu diametralnie odmiennymi powodami. Ameryka głosiła swoje demokratyczne instytucje jako wzór dla reszty świata; Wielka Brytania natomiast uważała, że jej instytucje parlamentarne są nieprzydatne dla innych społeczeństw. Ameryka uwierzyła, że rozprzestrzenianie się demokraq'i zapewni pokój, a nawet, że bez tego nie da się osiągnąć trwałego pokoju. Wielka Brytania mogła preferować konkretną strukturę wewnętrzną, nie zamierzała jednak podejmować ryzyka z tego powodu.

W 1848 r. Palmerston podporządkował historyczne obawy Wielkiej Brytanii co do obalenia monarchii francuskiej i pojawienia się nowego Bonapartego tej praktycznej zasadzie dyplomacji brytyjskiej: „Niezmienną zasadą, która kieruje działaniami Anglii, jest uznanie za narzędzie danego narodu tego organu, który naród ten zechciał sobie świadomie wybrać.”⁴⁰

Palmerston był głównym architektem polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii przez prawie trzydzieści lat. W 1841 r. Metternich poddał analizie jego pragmatyczny styl, wyrażając się z cynicznym podziwem:

„... czegóż więc pragnie lord Palmerston? Pragnie, żeby Francja odczuła potęgę Anglii udowadniając jej, że sprawa egipska zakończy się jedynie tak, jak tego sobie życzy i bez tego, żeby Francja miała prawo coś w tym względzie robić. Pragnie udowodnić dwóm niemieckim mocarstwom, że ich nie potrzebuje, że pomoc Rosji Anglii wystarczy. Pragnie utrzymać Rosję w ryzach i ciągnąć ją za sobą dzięki jej stałej obawie przed ponownym zbliżeniem Anglii i Francji.”⁴¹

Opis ten był wcale dokładnym oddaniem tego, co Wielka Brytania rozumiała przez pojęcie równowagi sił. W końcu dzięki temu Wielka Bryta-

107