222

222 Epoka osmańska

w rządzie mogli stać się członkami dworu; niezależnie jednak od pochodzenia traktowano ich jako „niewolników” władcy. Starannie ich kształcono do służby pałacowej, a następnie powoływano na stanowiska na dworze, w armii albo rządzie. Awans zależał częściowo od mecenatu (intisap) - wpływowy urzędnik mógł pozyskiwać stanowiska dla tych, którzy byli z nim powiązani rodzinnie, dzięki małżeństwu, na podstawie wspólnego pochodzenia etnicznego albo w inny sposób. Sekretarze i finansiści po przejściu formalnej edukacji w madrasie byli kształceni w ramach systemu uczeń-mistrz. W kalemiye również obowiązywały zasady dziedziczenia; ojcowie powoływali na służbę swoich synów.

W ten sposób władca mógł kontrolować cały system rządowy. Ale realizacja tego zależała od jego umiejętności sprawowania kontroli. W pierwszej połowie XVII wieku przez pewien czas ta kontrola uległa osłabieniu. Złożyło się na to kilka przyczyn. Jedną z nich była inflacja wywołana obniżeniem wartości pieniądza i importem do rejonu Morza Śródziemnego cennych metali z hiszpańskich kolonii w Ameiyce. Potem doszło do ponownego wzrostu siły rządu, ale pod innym względem: wielki wezyr stał się jeszcze potężniejszy, a droga do promocji w mniejszym stopniu wiodła przez dwór władcy, w większym zaś przez urząd wielkiego wezyra i innych wysokich urzędników. Imperium stawało się coraz mniej autokratyczne, a bardziej oparte na oligarchii potężnych urzędników, powiązanych asabijją polegającą na wychowaniu we wspólnym domu, na wspólnym wykształceniu, a często też wynikającą z pokrewieństwa lub powinowactwa.

Organizacja rządu i sposoby jego funkcjonowania odzwierciedlały perski ideał królestwa, co znalazło wyraz w dziełach Nizama al-Mulka i podobnych mu pisarzy. Sprawiedliwy i mądiy władca winien trzymać się z dala od poszczególnych klas społecznych, by mógł regulować ich działalność i dbać o harmonię całego państwa. W zasadzie osmańskie społeczeństwo było wyraźnie podzielone na władców (asker, dosłownie: żołnierzy) i poddanych (reaya, dosłownie: stado). Z samej definicji asker obejmował wysokich urzędników, posiadaczy timarów i członków różnych oddziałów wojskowych - zarówno stałych jak i pomocniczych. Wszyscy byli zwolnieni z doraźnych opłat, które stały się swoistym podatkiem osobistym i mieli swój własny system sądownictwa. W okresie czynnej służby nie mogli się żenić ani zajmować interesami; jeżeli się żenili po przejściu na emeryturę, ich synowie nie mogli zostać żołnierzami. Ta separacja widoczna była również w życiu władcy, odizolowanego na wewnętrznych dziedzińcach swojego pałacu Tbpkapi, który leżał na wzgórzu, skąd roztaczał się widok na Bosfor. Żył w otoczeniu swoich niewolników i harimu, a od czasów Sulejmana (1520-1566) nie zawierał kontraktów małżeńskich z rodami osmańskimi, by nie umożliwić im nadmiernych wpływów. Ta separacja znajdowała również odzwierciedlenie w kulturze dworskiej - w wysublimowanym kodeksie etycznym, w osmańsko-tureckim języku, wzbogaconym zapożyczeniami