260

260 Epoka osmańska

się i spustoszyły szyickie mauzolea w południowo-zachodnim Iraku oraz zajęły święte miasta Al-Hidżazu.

Zmieniające się stosunki z Europą

Dla większości ludzi żyjących w świecie islamu mogło być oczywiste, że ten się rozwija, jest samowystarczalny i przez nikogo nie zagrożony. W ostatnim ćwierćwieczu XVIII wieku przynajmniej niektórzy członkowie elity osmańskiej uświadomili sobie zagrożenia ze strony sił prowadzących do zmian w stosunkach z otaczającym światem. Osmańskie władze zawsze zdawały sobie sprawę z istnienia świata zewnętrznego: szyickiego imperium Iranu na wschodzie, a dalej imperium Wielkich Mogołów oraz chrześcijańskich państw na północy i na zachodzie. Już bardzo wcześnie nawiązano kontakty z Europą Zachodnią i Środkową, Osmanowie kontrolowali wschodnie i południowe wybrzeża Morza Śródziemnego, a zachodnie granice ich imperium znajdowały się w basenie Dunaju. Kontakty te nie zawsze były wrogie, chociaż i tak się zdarzało, gdy osmańska flota walczyła z Wenecjanami i Hiszpanami o kontrolę nad Morzem Śródziemnym i kiedy ich armia dotarła do bram Wiednia. Do pewnego stopnia można mówić, z jednej strony o wojnach krzyżowych i z drugiej - o dżihadzie. Istniały jednak innego typu kontakty. Handlem zajmowali się głównie europejscy kupcy: we wczesnym okresie osmańskim byli to Wenecjanie i Genueńczycy, a w wieku XVIII Brytyjczycy i Francuzi. Zawierano przymierza z królami europejskimi, z którymi sułtan miał wspólnych wrogów; szczególnie dotyczyło to Francuzów, z którymi zawierano przymierze przeciwko austriackim i hiszpańskim Habsburgom. (Podobnie Maroko i Anglia utrzymywały dobre stosunki, kiedy obydwa państwa były wrogo nastawione wobec Hiszpanii). W 1569 roku Franqa uzyskała koncesje (zwane kapitulacjami), które regulowały działalność kupców i misjonarzy; oparto je na wcześniejszych przywilejach nadanych kupcom z pewnych miast włoskich. Później takie przywileje nadano innym mocarstwom z Europy. Główne państwa tego kontynentu utrzymywały stałe ambasady i konsulaty na terenie imperium. Stanowiły one element systemu państw europejskich. Stałe misje do ich stolic zaczęto wysyłać dopiero znacznie później.

Do połowy XVIII wieku Osmanowie mogli uważać stosunki z Europą za równoprawne. Pod koniec XV wieku zdyscyplinowana zawodowa armia sułtana, posługująca się bronią palną, mogła stawić czoło którejkolwiek armii europejskiej. W XVn wieku Osmanowie dokonali swojego ostatniego wielkiego podboju: odbili Kretę Wenecjanom. W początkach XVIII wieku utrzymywali kontakty z państwami europejskimi na płaszczyźnie dyplomatycznej równości, a nie wyższości, jaką się im udało narzucić wcześniej. Ich armię uważano za gorszą pod względem organizacyjnym, taktycznym i wykorzystania broni, choć nie