skanuj0010 (349)

Epoka pr/edpiśmienna

18 baskijski) i południowo-zachodnią część Azji (głównie języki Indii: hindi, bengali, urdu, gudżarati, marathi itd. oraz ormiański, perski, tadżycki, kurdyjski, afgański i inne). Nie wszystkie grupy rodziny indoeuropejskiej przetrwały do dziś: zupełnie wymarły języki analo-łijskie i loeharskie, a z wielu indoeurópejskich języków bałkańskich, znanych ze starożytności, do dziś przetrwał tylko albański. Podobnie na początku naszej ery wyszły z użycia języki italskie oprócz łaciny, która w postaci pisanej, literackiej utrzymała się jeszcze długo jako język liturgii, nauki i w ogóle piśmiennictwa, a w postaci mówionej, ludowej w drugiej połowic pierwszego tysiąclecia n.e. dała początek językom romańskim, które dziś mają około 500 milionów użytkowników. Wielką „karierę” zrobiły również języki indyjskie, którymi mówi dziś około 430 milionów użytkowników, germańskie z ponad 400 milionami użytkowników i słowiańskie z około 250 milionami. Przykładu regresu dostarczają natomiast języki celtyckie: w ostatnich wiekach p.n.e. rozpowszechnione w całej Europie Zachodniej, w części Europy Środkowej, na Bałkanach, a nawet w Azji Mniejszej dziś liczą tylko około 3 milionów użytkowników, w większości zresztą dwujęzycznych (ocalałe do dziś języki celtyckie to irlandzki, szkocki, walijski i bretoński).

Wróćmy jednak do trzeciego tysiąclecia p.n.e. Powstałe w wyniku rozpadu praindocuropejszczyzny nowe prajęzyki ulegały dalszym zmianom i przekształceniom. Jedne z nich ewoluowały szybciej, inne wolniej. Język praanatolijski np. już przed początkiem drugiego tysiąclecia musiał rozpaść się na pochodzące od niego języki anatolijskic, skoro jeden z nich, hetycki, jako odrębny już język indoeuropejski został zaświadczony w licznych tekstach pisanych pismem klinowym, pochodzących z pierwszej połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. Podobnie miała się rzecz z. językiem praindoirańskim i pragreckim, skoro w tym samym mniej więcej czasie na widowni dziejowej ukazują się, jako odrębne języki, staroirański i grecki.

Inne natomiast języki - „produkty” rozpadu praindoęuropej-szczyzny ewoluowały wolniej. Należał do nich język prasłowiański. Mówiące nim plemiona mieszkały początkowo prawdopodobnie w dorzeczu Odry i Wisły - między Odrą a Bugiem i Bałtykiem a Karpatami. Z czasem część Prasłowian przeniosła się dalej na wschód, w dorzecze środkowego Dniepru i Desny. Prawdopodob-

1. Gcncalogki języka polskiego

e.

nie wywołało to najstarszą dającą się dziś odtworzyć różnicę 19 dialektalną w języku prasłowiańskim: nowo skolonizowane obszary wschodnie przeprowadziły uproszczenie grup spółgłoskowych //, dl do /, praojczyzna natomiast pozostawiła tc grupy bez zmiany (stąd dziś w języku polskim mydło, modlić się, natomiast w rosyjskim — myło, molit’sja). Wraz z tą różnicą wytworzyło się jeszcze kilka innych, równie drobnych, w ogóle jednak język prasłowiański bardzo długo był w stosunkowo wysokim stopniu jednolity. Dopiero wielka ekspansja terytorialna Słowian, rozpoczęta w V wieku n.c., gwałtownie przyspieszyła proces różnicowania się i rozpadu języka prasłowiańskiego. Ekspansja ta skierowana była głównie na południe. W jej wyniku Słowianie opanowali do VIII wieku cały Półwysep Bałkański z Peloponezem, gdzie tylko miasta pozostały greckie, wieś natomiast była już całkiem słowiańska. Na Peloponezie jednak Słowianie ostatecznie się nie utrzymali wobec akcji rehel-lenizacji przeprowadzonej przez cesarzy bizantyńskich, nie utrzymali się także na obszarze dzisiejszej Rumunii, gdzie ostatecznie, po kilku wiekach rywalizacji, górę wzięła dawna zromanizowana ludność pochodzenia dackiego, wreszcie w końcu IX wieku zaczęło się wypieranie Słowian z Niziny Panońskiej przez osiadłe tam plemiona nieindocuropejskich Węgrów — przybyszów z okolic Uralu. Poza kierunkiem południowym ekspansja Słowian skierowała sie na zachód, gdzie zasiedlili obszary sięgające aż za Łabę (skąd jednak już w czasach historycznych zostali wyparci przez Germanów¹), a także dalej na wschód, gdzie nawarstwiali się na mieszkające tam dotąd ludy bałtyckie, fińskie, ałtajskie (tureckie), a na południowym wschodzie rów nież irańskie. Tak rozległe terytorium z natury rzeczy sprzyjało różnicowaniu się, a ostatecznie rozpadowi języka prasłowiańskiego. Mimo przesunięć terytorialnych niektórych plemion (które na skutek tego wchodziły w różne, dłuższe lub krótsze, bliższe lub dalsze związki to z tymi, to znów z innymi sąsiadami) coraz wyraźniej zaczął sie rysować podział na trzy zespoły dialektów: zachodnio-, wschodnio- i południowosłowiańskich.

Taką konfigurację słowiańszczyzny ujawnia zmiana prasłowiańskich grup or i ol między spółgłoskami (Jeśli spółgłoskę oznaczymy symbolem T, grupy te możemy zapisać jako Xol£,~ TolT). Rozwinęły się one inaczej na zachodzie, inaczej na południu, a jeszcze inaczej na wschodzie słowiańszczyzny: na zachodzie grupy TorT,