84542 skanuj0030 (113)

Epoka pr/edpiśmicnna

5tS ^szóści greckie i łacińskie), których wspólną cechą jest to, że bezpośrednio trafiły do nas z języka czeskiego.

Ż greki przez staro-cerkicwno-słowiański i czeski przywędrował dó polszczyzny wyraz cyrkiew, potem jcerkiew] (do XVI wieku synonim kościoła) i staro-ccrkiewno-słowiańskie kalki (dosłowne przekłady) Bogarodzica, później Bogurodzica (greckie Theolokos) i błogosławić, (greckie eulogein — łacińską kalką tegoż wyrazu greckiego jest benedicere). Większa część terminologii chrześcijańskiej przeniknęła jednak do języka czeskiego — a tym samym i polskiego — z Zachodu. Drogą greka — łacina — czeski przywędrowały wyrazy anioł, pierwotnie anjoł (z czeskiego anjel, to z łacińskiego angełus, wymawianego w średniowieczu anjelus, a to z greckiego angełos «poseł, wysłannik»), cwanjełija, później ewan-gełija (z czeskiego evanjelijum, to z łacińskiego evangełium — wymawianego w średniowieczu evanjełium, a to z greckiego euangełion «dobra nowina»), a także apostoł. dyjabeł, kolęda i inne. Krótszą drogę, bo z łaciny przez czeski do polszczyzny, przebyły wyrazy pacierz (od pierwszego słowa Modlitwy Pańskiej pater(noster)), posan(iłt) (z czeskiego pogan, dziś pohan, a to z łacińskiego paganus «micszkaniec wsi, a więc dla chrześcijańskich już Rzymian niechrześcijanin, bałwochwalca») i inne.

W procesie przejmowania przez czcszczyznę terminologii chrześcijańskiej dużą rolę odegrało pośrednictwo niemieckie. Drogą greka łacina niemiecki — czeski przeniknęły do polszczyzny wyrazy biskup, jałmużna, kruchta, mnich i inne, a drogą łacina niemiecki — czeski — wyrazy birzmować (później bierzmować), klasztor, kościół, krzest i krzcie wraz z pochodnymi krześcijanin ilp. (dopiero w XVI wieku początkowe k- zostało tu zastąpione przez ch-), msza, nieszpór, ofiara, ołtarz, opar, pielgrzym, proboszcz, przeor, żegnać i inne. Pośrednictwo romańskie - oczywiście obok czeskiego — zdradzają swoją postacią fonetyczną wyrazy krzyż (ostatecznie z łacińskiego crux, crucis), papież (ze średniołaciń-skiego papa) i żyd (z łacińskiego judćjaeus'), a to przez grekę z hebra jskiego). ~~

Oprócz zapożyczeń właściwych i kalk (jak wspomniane czes-ko-cerkiewno-greckie Bogorodzica i błogosławić lub czesko-łaciń-skie czyściec z łacińskiego purgalorium czy popieleć z łacińskiego dies cinerum) na zasób zapożyczonej terminologii chrzcś-

djańskiej składają się też pożyczki znaczeniowe. Są to nowe, pod 59 wpływem czesko-łacińskim ukształtowane znaczenia rodzimych wyrazów polskich, np.^niebo^ «micjscc przebywania Boga i świę-tych» (przed przyjęciem chrześcijaństwa tylko «firmament niebieski»)_; piekło «miejsce pobytu potępionych)) (przed chrztem Polski tylko «smoła»), święty «kanonizowany za cnoty» (przed chrztem «mocny, potężny»), ksiądz «duchowny» (przed chrztem tylko «książę, władca») itd.

O wicie mniej liczne są w polszczyżnic epoki przedpiśmiennej zapożyczenia nie związane z chrześcijaństwem lub związane z nim tylko pośrednio (jako skutki przenikania do Polski łaciny i w ogóle kultury' zachodniej). Z całą pewnością bądź z dużym prawdopodobieństwem do tej epoki możemy odnieść takie zapożyczenia łaciń-skię_Ł jak sam wyraz 7m?/w/} a dalej sobota, marzec, maj, szkoła itp. Niektóre wyrazy łacińskie przeniknęły do polszczyzny za pośrednictwem czeskim, jak berło, lub niemieckim, jak olej czy pieprz. Nie brak też/zapożyezeń niemieckich, brzcictych bądź wprost z niemieckiego. bądź za pośrednictwem czeskim: barwa, bławat, bursztyn, chwila, herb, jedwab, perła, rycerz ild. Niektóre z nich świadczą o żywych kontaktach handlowych, jakie musiały podówczas łączyć Polskę z Niemcami, a także o pewnych wpływach niemieckich w zakresie organizacji życia społecznego.

I