skanuj0019 (216)

Epoka pr/edpiśmienna

36 obszaru późniejszej polszczyzny, lecz objęło całość dialektów lechic-kich, stanowiąc jedną z ich najbardziej charakterystycznych cech. Jedynie przejście e w o (może późniejsze od poprzednich?) nie objęło Pomorza Zachodniego i dialektów lechickich używanych między Odrą a Łabą i za Łabą. Z drugiej strony dyspalatalizacja była jeszcze procesem żywym w drugiej połowie X wieku, gdyż objęła najstarsze zapożyczenia chrześcijańskie, które się pojawiły w języku polskim w okresie chrztu Mieszka, np. anioł, pierwotnie anjoi (ale o aniele, anielski itp. z nie zmienionym e przed /) z czeskiego anjel, a to z łacińskiego angelus (wymawianego w średniowieczu anjelus); kościół, pierwotnie kościol (ale w kościele, kościelny itp. z nie zmienionym e przed l) z czeskiego kostek a to z łacińskiego castelłum; Piotr z czeskiego P'etr, a to z łacińskiego Petrus.

A ->or

b) WOKALIZACJA SONANTÓW r. f. /. {'

I ten proces sięga swymi początkami okresu wspólnoty le-chickicj. Polegał on na zmianie spółgłosek zgłoskotwórczych r. r. L V w grupy głoskowe złożone z samogłoski (stąd nazwa wokali-zacja, czyli „usamogłoskowienie”, od łacińskiego vocalis «samo-głoska») i_ spółgłoski („zwykłej”, tzn. niezgłoskotwórczej) r, r (później rz), /. ł.

Twarde r rozwinęło się w ar. stąd kark (wobec czeskiego — w języku czeskim zachowało się do dziś r zgłosko twórcze — krk), targ (wobec czeskiego trh), garść, karmić itp.

Miękkie r rozwinęło się zasadniczo w ir, co później zmieniło się w er, stąd pirścień, później pierścień, twirdzić, później twierdzić, wircić się, później wiercić się itp. Gdy jednak r znalazło się przed twardą spółgłoską przedniojęzykową t. d, s, z. n, r, L ulegało ono, jak stwierdziliśmy w poprzednim podrozdziale, dyspalalalizacji w r i rozwinęło się jak r, tzn. w ar, stąd naparstek, twardy, Warta i wartki itp. Skutkiem dyspalatalizacji r są więc wc współczesnej polszc/yź.nic bardzo słabo już uświadamiane przez, użytkowników języka oboczności pierścień : naparstek, twierdzić : twardy, wiercić się : Warta («wiercąca się, czyli kręta rzcka») itp. Jak widać z przytoczonych przykładów, w przeciwieństwie do dyspalatalizacji

e i e (a także ę), która nie powodowała stwardnienia poprzedzającej 37 spółgłoski (miasto, wiadomy, siostra, wiosna), dyspalatalizacja r w zasadzie pociągnęła za sobą stwardnienie tej spółgłoski (twardy,

Warta, sarna itp.), choć sporadycznie utrzymała się tu spółgłoska miękka, np. ziarno, ćwiartka. Więcej takich form zachowało się w gwarach, np. kaszubskie cwiardi «lwardy», mazowieckie siania «sarna» itp.

Na koniec trzeba dodać, że przed spółgłoskami wargowymi i tylnojęzykowymi utrzymała się, zrazu bezwyjątkowo, miękkość samego r, oczywiście po wokalizacji już niezgłoskotwórczego.

Tak więc r rozwinęło się w lej pozycji nie w ir, lecz w ir, co potem dało irz: cirzpieć, sirzp. wirzba, pirzwy, wirzgać, wirzch, pirzchać itp. Dalszy rozwój nic był już regularny: w niektórych wyrazach rz się utrzymało (wierzba, wierzgać, wierzch, pierzchać itp.), w innych stwardniało, przechodząc w r (cierpieć, sierp, pierwszy itp.).

O wiele bardziej zróżnicowany był rozwój sonantów / i /', gdyż tti o wyniku wokalizacji decydowała nie tylko spółgłoska następująca, lecz także poprzedzająca. Zależnie od otoczenia fonetycznego / przeszło w oi: molwić (później mówić); ul lub eł: pułk, ale Świętopełk; Itr. slup, slwice (później słońce), tłumacz; wreszcie el: chelm «wzgórze» (stąd nazwy miejscowe Chełm, Chełmno itp.), chełpić się, kiełbasa itd., a /' — w ił: wilk, milczeć, pilśń; łu: długi, tłusty; eł: pełny, pełzać, wełna; wreszcie ol, które później często dało ół: czołgać się, żołna, czółno, żółty, żółw itp. W gwarach spotykamy liczne odstępstwa od tego stanu.

c) ZANIK 1 WOKAL1ZACJA JERÓW

Jak już wspominaliśmy, język polski odziedziczył z prasłowiań-szczyzny samogłoski a i a (na ich oznaczenie używamy stosownych liter alfabetu cyrylickiego), zwane półsamogłoskami (gdyż, jak już wiemy, były one o połowę krótsze od ..normalnych” samogłosek krótkich) lub jerami: a był samogłoską tylną, toteż nazywany jest jerem tylnym lub twardym (przypomnijmy: samogłoski tylne nic miękczyły poprzedzających je spółgłosek), \> był samogłoską przednią. toteż nazywany jest jerem przednim lub miękkim (gdyż, jako