skanuj0026 (155)

Epoka przcdpiśmicnna

50 mowa później, zatarła się różnica między formami odmiany prostej i złożonej).

Odmiana złożona, ekspansywna, przeżyła w epoce przedpiś-miennej decydującą fazę zapoczątkowanego już w prasłowiań-szczyźnie procesu scalania i skracania swych dwuczłonowych zrazu (*starb-jb, *siara-jego ilp.) form. Wielką role odegrała w tym procesie omówiona już kontrakcja samogłosek rozdzielonych głoską j (w jej wyniku forma *stara-jego rozwinęła się w starego, *stara-ja w stara, *staro-je w stare ilp.).

Największym zmianom (oprócz rzeczowników) uległy czasowniki. Już w epoce późnoprasłowiańskicj zmniejszyła się liczba typów odmiany w czasie teraźniejszym. Pierwotnie koniugacje, podobnie jak deklinacje rzeczowników, oparte były na kryterium tematu fleksyjnego. Do pierwszej należały czasowniki o temacie na -e-(io-): *nese-śb «nie$iesz», do drugiej — o lemacie na -ne-(i-no-): *dvigne-śb «dźwigniesz», do trzeciej — o temacie na *cuje-Sb «czujcsz», wreszcie do czwartej — o temacie na *vidi-śb «widzisz». Osobną grupę o odrębnej odmianie tworzyło kilka czasowników: *byti «być», *dati «dać», *vedeti «wiedzieć» itp. Na skutek przesunięcia granicy między tematem a końcówką (podobnego do tego, jakie nastąpiło w celowniku liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego, gdzie, jak wspomnieliśmy, forma *vVko-mb zmieniała się w świadomości mówiących na \'l'k-omb) powstały formy interpretowane jako *nes-esb, *dvign-eśb, *cuj-eśb, *vid-iśb, tzn. formy o temacie spółgłoskowym. W tej sytuacji funkcję odróżniania typów odmiany w czasie teraźniejszym przyjęły końcówki. Jak widać z przytoczonych przykładów, miejsce czterech pierwotnych koniugacji zajęły dwie: pierwsza charakteryzowała się serią końcówek z samogłoską e, druga — serią końcówek z samogłoską i. Tc dwie koniugacje odziedziczyła polszczyzna. Uważny czytelnik zorientował się już bez trudu, że pierwsza z nich to nasza koniugacja -e, -esz {niosę, niesiesz, niesie, niesiemy, niesiecie, niosą), a druga — to nasza koniugacja -ę, -isz {widzę, widzisz, widzi, widzimy, widzicie, widzą).

Dwie nowe koniugacje powstały już na gruncie polskim, w epoce przedpiśmiennej. Wyodrębniły się one z koniugacji zawierającej w końcówkach samogłoskę e. Stało się to w wyniku kontrakcji grup uje, eje. Formy w rodzaju znajesz, znoje, znajemy, zna jecie przeszły

4. Najważniejsze zmiany językowe epoki przedpiśmiennej

w znasz, zna, znamy, znacie. W ten sposób temat ze znaj- skrócił się 51 do z?k powstała natomiast nowa seria końcówek z samogłoską a.

W trzeciej osobie liczby mnogiej dawna forma znają utrzymała się bez zmiany (ściągnięciu przeszkodziła tu samogłoska nosowa), a w pierwszej osobie liczby pojedynczej pojawiła się forma znam utworzona na wzór dam (z prasłowiańskiego *damt>). Tak powstała dzisiejsza koniugacja -ant, -asz. Zupełnie podobnie wyodrębniła się dzisiejsza koniugacja -em, -esz; formy w rodzaju taniejesz, tanieje, umiejemy, urn i (jecie przeszły na skutek kontrakcji w umiesz, umie, utniemy, umiecie, w trzeciej osobie liczby mnogiej utrzymała się nic ściągnięta forma umieją, w pierwszej osobie liczby pojedynczej natomiast pojawiła się forma umiem na wzór wiem (z prasłowiańskiego *vemb). Dla ścisłości trzeba dodać, iż pominęliśmy tu formy liczby podwójnej, gdyż ich uwzględnienie nie wniosłoby nic nowego do przedstawionej genezy koniugacji -ant, -asz i -em, -esz (język polski odziedziczył z prasłowiańskiego oprócz liczby pojedynczej i mnogiej także liczbę podwójną, używaną na oznaczenie dwu osób lub rzeczy, a w wypadku czasowników' — czynności wykonywanej przez dwie osoby lub rzeczy; o liczbie podwójnej będzie mowa później, w związku z jej zanikiem w polszczyźnic).

Trzeba też dodać, źe kształtowanie się koniugacji -am, -asz i -em, -esz nie zakończyło się w epoce przedpiśmiennej: resztki form nie ściągniętych spotykamy jeszcze w najdawnicjszch zabytkach pisanych.

Wielkie zmiany zaszły w sferze form czasow nikowych wyrażających czynność przeszłą. Polszczyzna odziedziczyła z prasłowiańskiego trzy czasy przeszłe: imperfektum wyrażające czynność przeszłą niedokonaną, aoryst (występujący w' trzech odmianach zależnie od budowy morfologicznej czasownika) wyrażający czynność przeszłą dokonaną i czas przeszły złożony (zwany nieraz praeteritum) wyrażający czynność przeszłą niedokonaną bądź dokonaną. zależnie od aspektu czasownika. Z tych trzech czasów dwa pierwsze, w pełni jeszcze żywotne w epoce rozpadu wspólnoty prasłowiańskiej, w najdawniejszej polszczyźnie zaczęły wychodzić z użycia, wypierane przez czas przeszły złożony. Miał on nad nimi tę wyższość, iż jedną serią form wyrażał dwa rodzaje czynności: niedokonaną i dokonaną, co czyniło istnienie aorystu i imperfektum właściwie zbędnym. Ponadto niektóre formy aorystu i imper-