89426 skanuj0011 (329)

Epoka przcdpiśraicnna

20 TplT zmjenijy się w TroT, TloT — stąd w języku polskim z prasłowiańskiego *boraa_? *golva (gwiazdka oznacza formy nie zaświadczone, lecz odtworzone za pomocą stosownych metod językoznawstwa historyczno-porównawczego) mamy broda,.gioK(& na południu — w TraT, TlaT — stąd bułgarskie broda, glava (także w języku czeskim i słowackim mamy brada, hlarn, a to dlatego, iż w czasie, gdy następowała opisywana tu zmiana, przodkowie Czechów i Słowaków przejściowo oddalili się od pozostałych plemion zespołu zachodniego, zbliżyli natomiast do plemion południowych); wreszcie na wschodzie — w ToroT, TołoT — stąd rosyjskie boroda, golom. Podobnie odrębnie na zachodzie, południu i wschodzie rozwinęły się prasłowiańskie grupy TerT, TelT, tu jednak wyniki zostały do pewnego stopnia zatarte przez późniejsze zmiany.

Ostateczne ukształtowanie się zespołów dialcktalnych zachodnio-, wschodnio- i południowosłowiańskiego (po powrocie przodków Czechów i Słowaków do zespołu zachodniego) ilustruje zmiana prasłowiańskich grup spółgłoskowych łj, kt' i dj. Na zachodzie tj i kt' rozwinęły się w c, a dj w dz — stąd z prasłowiańskich wyrazów *svćlja «świeca», *nokti> «noc» (w ramach rodziny indoeuropejskiej spokrewniony z nim jest m.in. łaciński wyraz no.v, dopełniacz noctis; o samogłosce 6 będzie mowa później), *medja «miedza» (por. spokrewnione łacińskie meditts «średni, środkowy») mamy w języku polskim świeca, noc, miedza; na wschodzie — w ć, z — stąd rosyjskie sreća, noc, meźa; wreszcie na południu rozwój był niejednolity (co odzwierciedla istniejące już podówczas zróżnicowanie tego zespołu): w ćj (stąd słoweńskie sveća, noc, me ja), w ć. dź (stąd serbochorwackie sveća, noc, meda — litera doznacza tu di) i w śt, rV/(stąd bułgarskie sveśla, nośt, meźda).

Zespół zachodni też zresztą nie był nigdy zupełnie jednolity. Wspomnieliśmy już o tym, że przodkowie Czechów i Słowaków przez pewien czas znaleźli się w orbicie rozwojowej zespołu południowosłowiańskiego, co nic pozostało bez śladu w ich języku. Ostatecznie .zespół zachodni rozpadł się na trzy podzespoły dialek-talnę. Pierwszy z nich. czesko-słowacki, dał początek dwu istniejącym dziś", bardzo bliskim sobie językom: czeskiemu i słowackiemu. Do drugiego podzespołu, łużyckiego, należały plemiona słowiańskie mieszkające między Odrą a Łabą, na obszarze historycznych Łużyc i Milska. W większości uległy' one niemieckiej fali ger-

manizacyjnej. Ich potomkowie. Łużyczanie (lub — jak się sami 21 nazywają — Serbowie łużyccy), żyją dziś w liczbie niewiele przekraczającej 100 tysięcy we wschodnich Niemczech, na pograniczu historycznych Prus i Saksonii, i mówią dwoma odrębnymi, choć bardzo sobie bliskimi językami: dolnołużyckim. bliższym polskiemu. w okolicach miasta Cottbus (po słowiańsku Chociebuż), i górnołużyckim, bliższym czeskiemu, w okolicach miasta Baulzcn (po słowiańsku Budziszyn). Wreszcie na trzeci podzęspólp lechicki,, składały się dialektyLprzodków Polaków fcTialekty plemionjpomor-sko-połabskich, zamieszkujących pas ziemi nad Bałtykiem od ujścia Wisły aż za Łabę. Te ostatnie w ogromnej większości wymarły pod naciskiem niemieckiego Drang nach Osten. Do dziś ocalała tylko kaszubszczyzna, którą okoliczności historyczne związały z dialektami Polski kontynentalnej. Dopiero w bieżącym stuleciu wymarł dialekt słowiński z okolic jezior Gardno i Łebsko. Z pozostałych dialektów pomorsko-połabskich najdłużej, bo aż do XVIII wieku, utrzymał się najdalej na zachód wysunięty dialekt Drzewian połab-skich, używany w okolicach Liincburga na zachód od Łaby. Inne dialekty uległy naporowi niemczyzny bądź już w średniowieczu (między Łabą a Odrą), bądź nieco później (na wschód od Odry, na Pomorzu Zachodnim i — oprócz wspomnianego dialektu słowińskiego — Środkowym).

Dla pełności obrazu dodajmy, że zespół wschodniosłowiański, mimo rozległości swego terytorium, najdłużej utrzymywał względną jednolitość i w zasadzie dopiero w XIV wieku rozpadł się na trzy osobne języki: rosyjski, białoruski i ukraiński. W zespole południowym natomiast, najbardziej wewnętrznie zróżnicowanym, od początku wyraźnie się sobie przeciwstawiały podzespoły zachodni i wschodni, co uczeni wiążą z dwoma słowiańskimi prądami migracyjnymi na południe: z pierwotnej praojczyzny przez Bramę Morawską i przełęcze karpackie oraz z obszarów wschodnich wzdłuż głównego grzbietu karpackiego. Z czasem podzespół zachodni dał początek dwu językom: słoweńskiemu i scrbochorwackiemu — Chorwaci i Serbowie mówią jednym językiem; różnice dotyczą szczegółów wymowy i części słownictwa, a najważniejsza ma charakter zewnętrznojęzykowy: katoliccy Chorwaci używają, jak Słoweńcy, alfabetu łacińskiego, natomiast prawosławni (częściowo też, zwłaszcza w Bośni, muzułmańscy) Serbowie, jak Macedończycy