79175 skanuj0027 (147)

Epoka przcdpiśmicnna

52 fektum na skutek zmian fonetycznych (kontrakcja) zlały się z sobą, np. forma widziec.fi mogła znaczyć zarówno «zobaczvłem» (lub «zobaczyłam» - aoryst i imperfektum jako czasy proste, nie-złożonc nie odróżniały rodzaju gramatycznego), gdyż kontynuowała formę *videchj, dokonanego aorystu, jak i «widziałem» (lub «widziałam»), gdyż równocześnie kontynuowała formę *vid£ach?> niedokonanego imperfektum. Mimo tych niekorzystnych okoliczności proces zaniku imperfektum i aorystu był długotrwały: ostatnie formy aorystyczne i imperfektalne (nie zawsze, jak wspomnieliśmy wyżej, możliwe do odróżnienia), spotykamy w najstarszych tekstach pisanych: idziechą «poszli» lub «poszły», pośpieszychą się «pośpieszyli się» lub «pośpicszyły się», poczęchą «poczęli» lub «poczęły», zaplakachą «zapłakali» lub «zapłakały» itp. Podówczas były już jednak wielką rzadkością. Osobny problem stanowią w tych najstarszych tekstach formy w rodzaju niesie, idzie, chwali, świeci iip. Mogły to być zarówno formy 3. osoby liczby pojedynczej aorystu (z prasłowiańskiego *nese, *ide, * chwali, *sveli), jak i 3. osoby liczby pojedynczej czasu teraźniejszego po zaniku pierwotnej końcówki -tb (z prasłowiańskiego *ncsetb, *idetb, *chvaliib *sv$tUb). To pomieszanie aorystu i czasu teraźniejszego w niektórych typach morfologicznych czasowników dotyczy, choć w mniejszym zakresie, i innych form osobowych.

Inaczej potoczyły się losy czasu przeszłego złożonego (praeteri-tum). Jeszcze w epoce rozpadu wspólnoty prasłowiańskiej używany bardzo rzadko, w polszczyźnie od najdawniejszych czasów skutecznie wypierał aoryst i imperfektum — i w początkach epoki piśmiennej stał się jedynym czasem przeszłym. Na epokę przedpiś-mienną przypada główna faza procesu zrastania się jego form. Zrazu były one dwuczłonowe: czas przeszły złożony składał się bowiem z form osobowych czasu teraźniejszego posiłkowego czasownika *byti (w polszczyźnie później byt’ i ostatecznie być) oraz imiesłowu czynnego czasu przeszłego zwanego drugim (język prasłowiański miał dwa imiesłowy czynne czasu przeszłego). Tworzył się on za pomocą przyrostka -/- (wraz z końcówkami w poszczególnych rodzajach i liczbach -Ib, -la, -lo, -ii, -ly, -la, -la, -le, -le — w polszczyźnie po zaniku jerów słabych i przejściu twardego / w /: -/, -ia, -lo, -li, -ly. -la, -la, -le, -ic) od tematu bezokolicznika, np. *by-li — *by-lb. Szyk całości był swobodny, tzn. kolejność członów

dowolna, przeważał jednak schemat: imiesłów + czasownik posił- 53 kowy, tzn. *byk> jesmb. Na gruncie polskim po zaniku jerów słabych i przejściu / w / odmiana czasu przeszłego złożonego wyglądała następująco: był jeśth (była jeśm), był jeś (była jeś), był jest (była jest, było jest), byli jesmy (były jesmy), byli jeście (były jeście), byli są (były są, była są), była jeswa (byle jeswa), była jesta (byłe jesta), była jesta (byłe jesta) — ostatnie formy to formy liczby podwójnej. W trzeciej osobie słowo posiłkowe zanikało (zamiast był jest, była jest, było jest, byli są itp. coraz częściej pojawiał się sam imiesłów: był, była, było, byli itp. — jak dziś), natomiast w pierwszej i drugiej — „przyrastało” do imiesłowu: był jeśm zmieniło się w byłeśm i byłem, był jeś w byłeś, byli jeście w byliście itd. Śladem pierwotnej odrębności słowa posiłkowego jest do dziś ruchomość końcówek czasu przeszłego: ja byłem — jam był, ly to zrobiłeś — tyś to zrobił itp. Proces zrastania się imiesłowu i czasownika posiłkowego trwał kilka wieków: w najdawniejszych tekstach spotykamy jeszcze dość liczne formy nie zrośnięte, w tym także formy 3. osoby z zachowanym słowem posiłkowym.

\V trybie rozkazującym w epoce przedpiśmiennej zaczęła zanikać końcówka -i 2. i 3. osoby liczby pojedynczej, pojawiły się więc formy w rodzaju bądź (ze starszego bądź i), wstań (ze starszego wsiani) itp. Dziś w 3. osobie liczby pojedynczej w ogóle nie ma formy trybu rozkazującego: zastępuje ją konstrukcja niech + forma czasu teraźniejszego lub przyszłego prostego (niech będzie, niech wstanie itp.), dawny stan (lorma wspólna dla 2. i 3. osoby) zachował się jednak w Modlitwie Pańskiej: święć się imię Twoje («niech się święci imię Twoje»), przyjdź królestwo Twoje («niech przyjdzie królestwo T\voje»), bądź wola Twoja («nicch będzie wola Twoja») — to przecież formy 3., a nie 2. osoby, już oczywiście bez pierwotnej końcówki -i. W liczbie mnogiej końcówki -im(y), -icie skracały się do -m(y), -cie, np. bądźcie (ze starszego bądzicie, które zastąpiło * będę te), wstańcie (ze starszego wstanicic) itd. Podobnie było w liczbie podwójnej. Proces trwał jeszcze w pierwszych wiekach epoki piśmiennej, o czym będzie mowa później.

W trybie warunkowym odrębne formy miał w prasłowiań-szczyźnie tylko czasownik *byti: *bimb, *bi, *bi, *binth, *biste, *bę,

*bive, * bis ta, *biste (tryb warunkowy pozostałych czasowników tworzył się przez dodanie do nich imiesłowu na -/-, jak w czasie