skanuj0025 (157)

Epoka przcdpiśmicnna

48 niektóre końcówki (głównie słabszych, tzn. mniej licznych lub mniej wyrazistych grup deklinacyjnych) wyszły z użycia, inne zlały się z sobą wskutek polskich już zmian fonetycznych (np. w narzędniku liczby pojedynczej końcówka -emp, właściwa dawnym tematom na -jo- typu *męźb_y rozwinęła się w -em, końcówka -pmp, właściwa dawnym tematom na -u- typu *synb, także w -em, wreszcie końcówka — w»f>. właściwa dawnym tematom na -/- typu *gostb i dawnym tematom spółgłoskowym na -n- — również w -em). W części przypadków jednak aż do dziś utrzymały się ślady dawnego zróżnicowania deklinacyjnego w postaci końcówek równoległych, np. w dopełniaczu liczby pojedynczej -a (z odmiany dawnych tematów na -o- typu    i -u (z odmiany dawnych

tematów' na -u- typu    w celowniku liczby pojedynczej -u

(z odmiany dawnych tematów na -o-) i -owi (z odmiany dawnych tematów na -u-) itp.

Podobny proces scalania w jedną deklinację według kryterium rodzaju gramatycznego przeszły w najdawniejszej polszczyznie rzeczowniki żeńskie (jeszcze w prasłowiańskim rozproszone w czterech różnych deklinacjach) i rzeczowniki nijakie (jeszcze w prasłowiańskim rozproszone w trzech deklinacjach). 1 tutaj proces ten nie jest właściwie do dziś w pełni ukończony.

Wśród zaimków największej zmianie uległy zaimki rodzajowe (wyróżniające formy rodzaju gramatycznego: dzierżawcze, wskazujące itp.). Polszczyzna odziedziczyła tu z prasłowiańskiego dwa typy odmiany: twardotematową - *t-b (później */wiz>, co w polszczyzn ie regularnie rozwinęło się w ten), *t-ogo, *t-omu itp. i miękkotematową — *j-b «on», *j-ego, *j-emu itp. Stan ten utrzymał się w niektórych językach słowiańskich (np. w rosyjskim), w połszczyźnie natomiast seria końcówek z o odmiany twar-dotematowęj wyszła z użycia, a jej miejsce zajęła seria końcówek z e odmiany miękko tema to w ej (tzn. na wzór j-ego, j-emu itp. pojawiły się formy t-ego, t-emtt itd.). Ślady form typu togo, tomu trafiają się jeszcze w początkach epoki piśmiennej, a formy kogo, komu wyjątkowo utrzymały się do dziś.

Przymiotniki w prasłowiańskim odmieniały się dwojako: starsza (gdyż odziedziczona z praindoeuropejskiego) była odmiana nie-złożona (prosta, rzeczownikowa). Polegała ona na tym, iż przymiotniki odmieniały' się zupełnie tak samo jak rzeczowniki (a więc

tak, jak to jest w łacinie czy grece: łaciński przymiotnik bonus 49 «dobry» odmienia się tak samo jak rzeczownik dominus «pan» -bonus dominus, boni domini, bono domino itp.). Tak np. w rodzaju męskim przymiotnik * starz odmieniał się tak jak rzeczownik *vfkb (*star-i, vj’k-b, *star-a vjk-a, *star-u v[k-u ild.), w żeńskim    * sta

ra tak jak *źena (*star-a zen-a, *star-y zen-y, *star-e źen-e itd.), w nijakim * staro jak *dervo «drzewo» (*star-o derr-o, *star-a derv-a, *star-u derv-u itd.). W okresie wspólnoty językowej bałlo-slowiańskiej ukształtowała się druga odmiana, złożona (przymiot-nikowo-zaimkowa). Formy tej odmiany składały się z form odmiany prostej, rzeczownikowej i zaimka *jt, ja, je (np. *starb-jb vVkb, *stara-jego \j’ka, *staru-jemu vt’ku itd.; *stara-ja fena, *sta-ry-jeje feny, *starć-jeji żene itd.; *staro-je dervo, *stara-jego derm, *staru-jemu dervu itp.). Pierwotnie odmiana prosta towarzyszyła rzeczownikowi nieokreślonemu, odmiana złożona zaś — określonemu (zaimek *jb, ja, je pełnił tu więc funkcję podobną do funkcji rodzajnika określonego w angielskim, francuskim czy niemieckim), jednak to rozróżnienie zatarło się już w prasłowiańszczyźnie.

Te dwie odmiany odziedziczył język polski. Na naszym gruncie odmiana prosta uległa jednak ograniczeniu do pozycji składniowej orzecznika (zalążki tej tendencji tkwiły już w prasłowiańskim).

W funkcji przydawki odmianę prostą dłużej utrzymały tylko przymiotniki dzierżawcze - jeszcze w epoce piśmiennej spotykamy przykłady w rodzaju brat Jakubów, brata Jakubowa, bratu Jakubowa, prorokowa żona, prorok owy żony, prorokowie żenie itp. Ograniczenie odmiany prostej do orzecznika, który, jeśli był wyrażony przymiotnikiem, występował (i do dziś występuje) wyłącznie w mianowniku, spowodowało zanik form przypadków zależnych tej odmiany. Jednak w mianowniku (w pozycji orzecznika) w pol-szczyźnic przedpiśmiennej jeszcze ogromna większość przymiotników mogła występować w formie prostej, rzeczownikowej. Dopiero późniejsze wieki, ograniczając stopniowo użycie formy odmiany niezłożoncj także i w tej pozycji, doprowadziły do stanu, jaki obserwujemy dziś, gdy już tylko kilka przymiotników zachowało formę tej odmiany: godzien, gotów, pełen, pewien, rad, wesół, winien, zdrów — jak widać, tylko w rodzaju męskim (w rodzaju nijakim forma odmiany rzeczownikowej nie zachowała się w ogóle, zaś w rodzaju żeńskim po zaniku -a pochylonego, o którym będzie

⁴ - Żury i. <l7icj6w języka polskż5£0