256

256 Epoka osmańska

to, by mogły służyć świętym miastom lub instytucjom założonym przez sułtanów; wiele z nich przeznaczano nie na pierwotne cele, lecz kierowano do prywatnego użytku. Ocenia się, że o ile w początkach XVIII wieku w religijno--prawnym systemie Damaszku istniało siedemdziesiąt pięć oficjalnych stanowisk, o tyle w połowie tego samego wieku ich liczba wzrosła do trzystu. Towarzyszyło temu przejście wielu miejscowych rodzin należących do szafPickiej lub malikickiej szkoły prawnej na mazhab hanaficki, oficjalnie uznawany przez sułtanów osmańskich. (Nie miało to jednak miejsca w Maghrebie; tam bowiem większa część ludności, z wyjątkiem tych, którzy byli pochodzenia tureckiego, należała do mazhabu malikickiego.)

Pod koniec XVIII wieku w niektórych przynajmniej wielkich miastach arabskich istniały potężne i mniej lub bardziej zasiedziałe rody miejscowych „notabli”, z któiych jedne były bardziej tureckie a inne bardziej arabskie. Wyrazem ich potęgi i stabilności było budowanie wspaniałych domostw w Algierze, Tunisie, Damaszku i w innych miastach. Jedną z najwspanialszych tego typu budowli jest pałac Al-Azm w Damaszku, stanowiący układ pokoi i apartamentów skupionych wokół dwóch dziedzińców - jednego przeznaczonego dla mężczyzn i gości, drugiego dla kobiet, gdzie toczyło się życie domowe. Nie tak wielkie, lecz równie wspaniałe, są domy wybudowane w Dżudajdzie, chrześcijańskiej dzielnicy Aleppa, przez rodziny, które się wzbogaciły na rozwijającym się handlu z Europą. Pałac amira Libanu, Baszira II, został wybudowany w górach południowego Libanu przez rzemieślników z Damaszku: jest to niezwykły miejski pałac mieszczący się na odległym zboczu górskim. Takie budynki były wznoszone przez lokalnych architektów, a projekty architektoniczne i styl wyrażały lokalne tradycje. Ale również tam, podobnie jak w meczetach, można było zauważyć wpływ osmańskich stylów dekoracyjnych, szczególnie w zastosowaniu kafelków. Mieszało się z tym naśladownictwo wzorów europejskich, ujawniające się we freskach, wykorzystaniu witraży i innych elementów produkowanych w Europie na tynki bliskowschodnie. W TUnisie pewien francuski podróżnik na początku wieku odkrył, że dawny pałac bejów - Bardo - został wyposażony w meble w stylu włoskim.

Przetrwanie i społeczna pozycja rodów notabli zależały od lokalnych szkół. Pewne studium poświęcone Kairowi wykazało, że większość mężczyzn w tym mieście - może nawet połowa - potrafiła pisać i czytać, ale to samo dotyczyło tylko niewielkiej liczby kobiet. Świadczy to o tym, że liczba podstawowych szkół, kuttabów, była znaczna. Jeśli chodzi o szkolnictwo wyższe, to historyk tego okresu wspomina około dwudziestu madras i taką samą liczbę meczetów. Centralna instytucja - meczet Al-Azhar - rozwijała się kosztem mniejs2ych i mniej dotowanych fundacjami meczetów i madras. Jej studenci pochodzili z Syrii, Tunezji, Maroka i rejonów w górnym biegu Nilu. Podobnie w Tunisie meczet Az-Zajtuna rozrastał się i nabierał znaczenia w ciągu tego wieku;