mas024 bmp

wieckim” na podstawie odrębności społeczno-ustrojowych czy ekonomicznych nie może mieć szans powodzenia^m.

Do stałych argumentów hipotezy separatystyczno-ple-miennej należał wreszcie pogański charakter Mazowsza, które wespół z Pomorzem tworzyć miało w obrębie państwa polskiego „twierdzę starej religii”. Ponieważ jednak zwrot o_ „fałszywych chrześcijanach”, podobnie jak o uchodźcach na Mazowsze w czasach Miecława, przemawia raczej za chrześcijańskim charakterem jego państwa, przedstawicielom omawianego poglądu pozostał jedynie dowód z pominięcia Mazowsza w utworzonej w 999 r. organizacji diecezjalnej. Trzeba jednak wykluczyć spośród przyczyn tego faktu jakiś kompromis Chrobrego ze szczególnie jakoby silnym tu pogaństwem, gdyż przeczy temu założenie biskupstwa kołobrzeskiego na Pomorzu, dowodnie związanym mocno ze starą religią¹³⁷.

Sprawę przynależności kościelnej Mazowsza komplikuje fakt późniejszego podziału - tego terytorium między dwie diecezje: płocką i poznańską. Granica między nimi pokrywa się z południową granicą obszaru, określonego jako „tota Mazovia” w nadaniu dla Mogilna.

Dotychczasowe próby wyjaśnienia tej sytuacji dają się ująć w trzy grupy poglądów. Według jednej z nich Mazowsze stanowiło początkowo jedno z biskupstw hipotetycznej „drugiej metropolii”, umiejscowionej na wschodzie państwa. Zniszczenie owej metropolii w latach zamętu sprowadziło po odbudowie organizacji kościelnej zmiany granic diecezjalnych^l38. Druga koncepcja przyjmuje bezpośrednią podległość Mazowsza arcybiskupstwu w Gnieźnie, z którego wydzielono za czasów Bolesława II biskupstwo płockie; archidiakonat czerski miał powstać dopiero w 1124 r. jako odszkodowanie dla biskupstwa poznańskiego

iss Dodać trzeba, że separatyzm pomorski rzeczywiście uzasadniają pewne odrębności ustrojowe w stosunku do reszty Polski, wyrażające się w rozwoju „republik miejskich” o charakterze handlowo-morskim. oczywiście na Mazowszu niczego podobnego dopatrzyć się nie można. 137 Zwrócił na to uwagę K. Buczek, Pierwsze biskupstwa, s. 18T.' iss Hipotezę tę opracował S. Kętrzyński (O zaginionej metropolii, por. przyp. 15), zaś H. Paszkiewicz uznał ową metropolię za metodiań-ską, Pomijając jednak różne możliwości interpretacji wzmianki Galla (I, 11) o dwóch metropolitach, nic przecież nie wskazuje na to, aby „reakcja pogańska” miała objąć właśnie Mazowsze.

za utratę ziemi lubuskiej¹³⁸ lub też równocześnie z założeniem biskupstwa płockiego około 1070 r. ¹⁴°.

Hipoteza trzecia powstała dopiero niedawno i przywodzi swe poparcie szereg interesujących spostrzeżeń. Jej autor, Józef Nowacki, przyjął dokonanie w 999 r. podziału zarówno Wielkopolski, jak i Mazowsza między Gniezno : Poznań na zasadzie „równoleżnikowej”; biskupstwo poznańskie pozostało w posiadaniu pasa środkowego, obejmującego poza jego późniejszymi terytoriami także ziemie kaliską i łęczycką, natomiast archidiecezja gnieźnieńska przejęła północne części Wielkopolski i Mazowsza wraz : Kujawami. Wskazówką dla pierwotnych granic Gniezna ma być uposażenie „w posiadłości kujawskie i północnoma-zowieckie” klasztoru w Mogilnie; zdaniem autora stało się to jeszcze przed założeniem diecezji płockiej, a klasztor ten pełnił rolę pomocniczą dla arcybiskupstwa w okresie odbudowy organizacji kościelnej. Za nieprzerwanym ciągiem terytorialnym biskupstwa poznańskiego aż do Czerska świadczą liczne posiadłości oraz uprawnienia dziesięcinhe tegoż biskupstwa w ziemiach kaliskiej i łęczyckiej. Późniejsza utrata tych zienrńa rzecz Gniezna miała być związana z powstaniem diecezji płockiej i kruszwickiej kosztem tego ostatniego ^m.

Pogląd ks. Nowackiego, wykorzystujący starannie zebrany materiał, jest niewątpliwie sugestywny. Istnienie dwóch ośrodków diecezjalnych, Gniezna i Poznania, w pobliżu siebie, zgodnie z używaną w Kościele procedurą prawną, która wskazywała nadto na Gniezno jako metropolię¹⁸³, musiało doprowadzić do poddania obu tym ośrodkom łącznie większego terenu, w którym dla równowagi terytorialnej wszystkich biskupstw nie tworzono by, przynajmniej na

t W. Abraham, Organizacja Kościoła w Polsce do polotoy wieku XII, Lwów 1890, s. 59, 64, tenże, Gniezno i Magdeburg, Kraków 1921, s. 21. Pogląd W. Abrahama przyjął M. Gębarowicz.    .

s J. Umiński, o.e., s. 63—64 oraz przyp. 30. Autor ten przekony-|co obalił datą 1124 r. (tamże, 8. 58—59 oraz przyp. 59). i J. Nowacki, Dzieje archidiecezji, s. 44—48.

z Tamże, s. 38—40, autor ten powołuje się na następujące przepisy ią kanonicznego, dotyczące zakładania organizacji kościelnej świeżo nawróconym kraju: I) organizacja ta winna dostosowań się do podziału administracyjnego państwa, 2) biskupstwa nie powinny być zbyt od siebie oddalone, 3) stolicą metropolii winien stać ślę główny t kraju ośrodek pogański.

- Państwo Miecława