IMG05 (2)

i

autor — książką i książka — odbiorca (na płaszczyźnie ekspresji i percepcji) oraz autor — wydawca i wydawca - konsumenci na płaszczyźnie sytuacji. Człony procesu komunikacyjnego wykazują zatem odrębność. Są również trudno porównywalne ze względu na istotne różnice jakościowe. Tak np. relacja między autorem a wydawcą ma charakter osobowy, natomiast dwukierunkowa współzależność między producentami i dystrybutorami należy do innej klasy zjawisk, związanych z oddziaływaniem instytucji na rozproszoną. anonimową zbiorowość. Model Schaeffera pomaga zrozumieć wielopłaszczyznowość komunikacji, niewspółm icmość istniejących w niej związków. Jednakże izolowanie poszczególnych sekwencji wydaje się ryzykowne. Brakuje w tym ujęciu uniwersum społecznego, łączącego pośrednio zespoły niejednorodnych czynności i funkcji. Natomiast propozycja metodologiczna autora słusznie sugeruje różnicowanie aspektu semiotyczno-kulturowego i rzcczowo-ekonomicz-nego opisywanych zjawisk. Powyższy podział występuje w wielu innych rozprawach, publikowanych w ciągu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych.

Ważnym zjawiskiem w komunikacji literackiej XX w. jest jej łączność z kulturą masową, a zwłaszcza wykorzystywanie tekstów, funkcjonujących uprzednio w środowisku elitarnym, przez prasę wysokonakładową i elektroniczne środki przekazu. A. Moles wyjaśnia odpowiednie mechanizmy selekcji, zabiegi adaptacyjne, zasady rozpowszechniania. Krążenie tekstów wśród publiczności elitarnej i masowej tworzy według autora zamknięty cykl społeczno-kulturalny, w którym występuje przemienność ról nadawców i odbiorców. Komunikacja literacka i masowa przypomina w tym modelu układ cybernetyczny, charakteryzujący się różnorodnymi sprzężeniami zwrotnymi. Powyższe ujęcie odbiega daleko od schematów linearnych, natomiast łączy je z nimi synchroniczne traktowanie przedstawionych zjawisk. Oddziaływane historii eliminowano z pola widzenia, jej obecność sygnalizują co najwyżej czynniki społeczno-kulturowe. Mimo tej niedoskonałości myślenie modelowe odegrało pożyteczną rolę w badaniu komunikacji literackiej. Pozwoliło wyróżnić i uporządkować jej istotne sekwencje i zająć się nimi w bardziej szczegółowych omówieniach, uwzględniających wpływ przemian historycznych.

Wspomniane wyjaśnienia dotyczą m.in. pisarza — nadawcy w wąskim znaczeniu. Dzieje kultury świadczą o ewolucji czynników społecznych, związanych z podejmowaniem zajęć literackich (-* pisarz). Idzie tu zwłaszcza o status twórcy, źródła jego zarobków, rodzaje ewentualnego mecenatu, formy kontroli tekstów artystycznych. Podobnie ujęcie historyczne i socjologiczne pozwala wyjaśnić procce stopniowej prgfcyłm-ęji, jaki zaznaczył się w uprawianiu literatury Przedmiotem rozważań stały się też prześucw/e. cia służące integracji grupowej i zawodowej twór -ców, obronie ich własnych interesów. Ważnym zjawiskiem socjologicznym jest również udział pisarza w działalności organizacji społecznych i politycznych, piastowanie stanowisk w instytucjach państwowych, współpraca ze środkami masowego przekazu. Podobnie zasługuje na uwagę rola twórców w dążeniach opozycyjnych, komentatorskich, poparcie lub inspirowanie różnych form protestu, pomoc w artykułowaniu postulatów zbiorowych. Wyjaśnianiu tych spraw służą zarówno ustalenia historycznoliterackie, jak i analizy socjologiczne.

Równorzędnym uczestnikiem komunikacji literackiej jest nadawca wtórny (w szerszym znaczeniu ), a więc producent i dystrybutor — wydawca książek, redakcja czasopisma i gazety, drukarz, księgarz, kolporter, a także zespół adaptujący tekst literacki dla środków przekazu audiowizualnego. Pewne czynności nadawcze podejmuje też instytucja państwowa zajmująca się polityką kulturalną czy organizacja społeczna wykorzystująca w swym oddziaływaniu teksty artystyczne.

Powyższa sekwencja komunikacyjna obejmuje różne formy cenzury utworów literackich oraz mechanizmy samokontroli, kształtowanej przez nakazy i zakazy religijne, polityczne i tradycje obyczajowe. Przedstawione poprzednio modele uwzględniały w większości autonomiczność inicjatyw podejmowanych przez nadawcę w szerszym znaczeniu, natomiast sprowadzanie jego działań do roli tzw. kanału wydaje się mylnym zapożyczeniem z języka informatyki. Nadawca wtórny decyduje przecież zazwyczaj o tym, czy utwór dotrze w ogóle do publiczności, w jakiej formie będzie udostępniony, jakimi drogami będzie krążył w społeczeństwie.

Analiza tej sekwencji komunikacyjnej wymaga wprowadzenia dwóch dodatkowych pojęć — techniki przekazu i sieci rozpowszechniania Technikę przekazu należy rozumieć jako zespół zabiegów służących utrwalaniu i nadawaniu komunikatów (rękopis, druk, nagranie dźwiękowe, obraz filmowy, zabiegi inscenizacyjne). Rezultatem tych działań jest powstanie odpowiednich form przekazu (książka, czasopismo, przedstawienie teatralne, słuchowiska radiowe, adaptacja filmowa dzieła, płyta lub taśma magnetofonowa), wykorzystywanych do udostępniania tekstów literackich.

Szczególnym zjawiskiem kultury XX w. jest przyspieszony, niekiedy wręcz skokowy rozwój pewnych technik i form przekazu. Idzie tu o kinematografię. a przede wszystkim o radio i telewizję. Tak np. liczba abonentów radiowych w Polsce wzrastała stosunkowo szybko już od końca

1