img009

234 ZBIGNIEW TARKOWSKI

c)    błędy socjolingwistyczne, np. gdy uczeń wita nauczyciela słowami: No staruszku, jak się dzisiaj czujemy?,

d)    błędy tekstowe, np. gdy na pytanie: Kto to jest ten człowiek?, słyszymy odpowiedź: Jan jest.

Błędy w wypowiadaniu się częściej uchodzą naszej uwadze niż błędy w rozumieniu.

W analizie błędów językowych Davies [19831 wyróżnia trzy etapy: rozpoznanie, opis i objaśnienie.

Rozpoznanie błędu wymaga właściwej interpretacji intencji mówiącego. Czy zamierzał właśnie to powiedzieć? Jeśli mówiący jest obecny, pytamy go, czy właśnie to chciał powiedzieć. Jest to tak zwana „rekonstrukcja autorytatywna”. Jeżeli natomiast mówiący jest nieobecny, wówczas dokonujemy „rekonstrukcji prawdopodobnej”, czyli zestawiamy to, co powiedział, z kontekstem wypowiedzi. Proces rozpoznawania błędu polega więc na porównywaniu oryginalnej wypowiedzi z jej prawdopodobną lub autorytatywną rekonstrukcją oraz na ustaleniu różnicy.

Opis błędu językowego jest to zagadnienie lingwistyczne i polega ono na porównywaniu wypowiedzi błędnej z wypowiedzią zrekonstruowaną.

Objaśnienie błędu językowego to dziedzina psycholingwistyki. Ma ono na celu wyjaśnienie przyczyn, dla których naruszone zostały reguły języka doce-Jowego, czyli języka dorosłych.

• Ze względu na brak przejrzystej teorii opanowania języka, objaśnianie błędów językowych oparte jest często na spekulacji [Davies, 1983].

Smoczyńska [1987] określa dziecko budowniczym języka i uważa błędy lingwistyczne za przejaw kreatywności dziecka. Postuluje badanie form poprawnych i błędnych we wzajemnych związkach. Proponuje interesującą procedurę diagnostyczną, obejmującą kilka etapów.

Pierwszy etap przygotowania materiału polega na wypisaniu z posiadanych obserwacji mowy dziecka wszystkich fornt językowych, które różnią się od form używanych w danym kontekście przez dorosłych członków społeczności językowej dziecka. Oceniając daną formę jako poprawną lub błędną, porównujemy ją z normą języka mówionego, przy czym uwzględniamy indywidualne właściwości mowy osób z najbliższego otoczenia dziecka, takie jak cechy dialektyczne, systematyczne Wędy w stosunku do normy języka literackiego itp. Badacz musi się tu często kierować własnym poczuciem językowym, ponieważ brak jest wyczerpujących opisów potocznego języka mówionego. Aby ustalić indywidualne cechy normy otoczenia dziecka, można posłużyć się zawartym w obserwacjach materiałem wypowiedzi dorosłych.

Opisu formy błędnej dokonujemy przez: 1) wskazanie reguły języka dorosłych, która powinna zostać użyta oraz 2) określenie cech strukturalnych formy użytej na jej miejsce. Po zidentyfikowaniu reguł języka dorosłych, od których nastąpiło odchylenie, dokonujemy klasyfikacji błędów według tych reguł.

Klasyfikacja błędów polega więc na zgrupowaniu błędów wokół odnośnych reguł lub ich systemów. Następny krok to wstępna analiza ilościowa zmierzająca do ustalenia, z jakimi regułami czy też systemami reguł łączy się stosunkowo znaczna liczba błędów. Można bowiem przypuszczać, że te błędy będą dla nas ciekawsze od błędów sporadycznych.

Po tych wstępnych ustaleniach wracamy do surowego materiału i ponownie go studiujemy.

Tym razem wypisujemy wszelkie poprawne formy, będące realizacjami interesującej nas reguły. Badamy pod tym kątem nie tylko materiał z okresu, w którym wystąpiły błędy, ale także z okresu poprzedzającego i następującego. Z zasady należy cofnąć się do najwcześniejszych obserwacji danego dziecka, aby móc określić genezę danej reguły lub kategorii. Pozwala to na nakreślenie rozwojowej historii danej reguły lub kategorii, bez uwzględnienia której nie da się zinterpretować błędów w sposób pełny. Aby nióc to uczynić, trzeba dysponować nieselek-tywnymi próbkami niowy dziecka. Próbki selektywne, a więc np. takie dzienniki mowy, w których notowano tylko formy „ciekawe”, pierwsze użycia, błędy, formacje analogiczne czy też struktury szczególnie złożone, nie są wystarczającym materiałem do przeprowadzenia pełnej analizy psycholingwistycznej. Taki sposób notowania charakterystyczny dla wielu prac klasycznych, był ich poważnym mankamentem. Obraz języka dziecka, jaki otrzymujemy na ich podstawie, jest wypaczony w kierunku eksponowania jego specyfiki i niedostrzegania wciąż rosnącej zgodności z językiem dorosłych [Smoczyńska, 1987, s. 99-100],

I

Kolejnym etapem analizy błędów językowych jest wstępna interpretacja form niepoprawnych. Staramy się wówczas określić proporcje struktur poprawnych i błędnych oraz umieścić dany błąd w historii rozwoju określonej kategorii czy podsystemu. Procedura ta pozwala wydobyć pomyłki o bardzo niskiej frekwencji, do których — zdaniem Smoczyńskiej — należą:

—    całkowicie izolowane przejęzyczenia,

—    próby utworzenia określonej formy, która ustępuje później bardziej systematycznie występującej konstrukcji, zgodnej lub niezgodnej z normą języka dorosłych,

—    zjawiska występowania form błędnych, w miejsce których pojawią się konstrukcje poprawne.

Gdy formy błędne występują systematycznie, to można przyjąć, że dziecko wytworzyło błędną regułę językową. Analogicznie można uznać, że dziecko opanowało regułę poprawną, jeśli w większości kontekstów pojawiają się formy poprawne.

Następnym etapem analizy błędów językowych u dzieci jest wyjaśnienie przyczyn ich powstawania. Obecnie koncentrujemy się na reakcjach dziecka na wyjątki gramatyczne. Najczęściej ignoruje ono te wyjątki, zastępując je formami regularnymi lub zastępując podreguły regułami o szerszym zasięgu. Chciałoby się rzec, że dziecko jest bardziej konsekwentne niż sam język.

Reasumując, można — zdaniem Smoczyńskiej — przyjąć następującą kolejność pytań dotyczących błędów językowych dziecka:

—    Jaka reguła języka dorosłych nie została użyta?

—    Jaka forma została użyta w miejsce formy poprawnej?

—    Jaka reguła języka dorosłych nie została przyswojona?

—    Jaką błędną regułę dziecko utworzyło w jej miejsce?

—    Dlaczego dziecko nie opanowało reguły języka dorosłych?

— .....Dlaczego wytworzyło taką a nie inną regułę błędną?.......    .................................

Odpowiedzi na te pytania umożliwiają kompleksową analizę błędów

językowych u dzieci. Korzystanie z danych rozwojowych i synchronicznych