img063 (17)

Społeczeństwa zachodnioeuropejskie

Anglia, Niemcy, Francja i mniejsze kraje zachodniej i środkowej Europy -Belgia, Holandia, Szwajcaria, Czechy - były wówczas społeczeństwami agrarno-przemysłowymi lub przemysłowo-agrarnymi (z wyjątkiem Anglii, gdzie rolnictwo od dawna pozostawało na drugim planie). Wykazywały jeszcze cechy dawnego społeczeństwa hierarchicznego z arystokracją na szczytach (dotyczyło to zwłaszcza Wielkiej Brytanii i Niemiec, mniej łub prawie wcale Francji czy Szwajcarii), ale z dominującą i liczną klasą średnią, licznym drobnomieszczaństwem, milionową ludnością robotniczą i na ogół jeszcze licznym chłopstwem oraz proletariatem rolnym. Jednakże przewagę gospodarczą i społeczną zyskały w tych krajach przemysł i ludność miejsko--przemysłowa, związana z rozwiniętą cywilizacją techniczną. Poza Stanami Zjednoczonymi i „białymi” dominiami brytyjskimi (Kanada, Australia, Nowa Zelandia, Afryka Południowa) cały pozostały świat składał się z krajów, w których dominowało tradycyjne, nieraz od setek lat nie zmieniające się rolnictwo. Struktura społeczeństw zachodnioeuropejskich w ogólnym obrazie społecznym i gospodarczym Europy i świata była już od dawna wyjątkowa. Zmieniał się natomiast udział krajów europejskich w potencjale przemysłowym i w produkcji przemysłu. W okresie, o którym mowa, to jest w końcu XIX i na początku XX wieku, kraje zachodnioeuropejskie, zwłaszcza Anglia, Niemcy i Francja były najbardziej uprzemysłowionymi krajami świata i ich udział w światowej produkcji był dominujący. Około 1900 r. udział zachodniej Europy był największy i pozostał taki do 1914 r. (choć Stany Zjednoczone ją „goniły”). Inaczej będzie po 1918 r.

Tab. 1. Podział ludności zawodowo czynnej na sektory: rolniczy, przemysłowy i usługowy w niektórych krajach europejskich ok. 1910 r. (w %)

Kraj	Sektor rolniczy	Sektor przemysłowy	Sektor usług
W. Brytania	9	54	37
Francja	41	30	29
Niemcy	35	40	25
Holandia	29	33	38
Belgia	22	47	31
Szwajcaria	27	46	27

Źródło: Handbuch der europdischen Wirtschafts- und Sozialgeschichte, t. 5, Stuttgart 10    1985, s. .127, tab. 33a.

Nawet w tych przodujących cywilizacyjnie krajach przeżytki społeczeństwa przedkapitalistycznego i zhierarchizowanego na dawną modłę były jeszcze znaczne. Najbardziej wyraziste było istnienie (mniej lub bardziej formalne lub już tylko historyczno-zwyczajowe) szlachty, stanowiącej pozostałość dawnego stanu szlacheckiego, opartego na wielkiej własności ziemskiej. Swoistym rezerwatem wielkiej własności, pozostającej głównie w rękach posiadaczy tytułu szlacheckiego, była Anglia, gdzie większość ziemi do nich należała. Innym terenem przewagi wielkich posiadaczy były wschodnie prowincje Prus, w tym także zamieszkane w większosći przez Polaków. Do szlacheckich właścicieli pruskich należała tu 1/3 ziemi. Feudalna własność ziemska przeważała natomiast w krajach podówczas „zacofanych”. Ale i w krajach „przodujących”, które obecnie omawiamy, arystokraci i szlachta stanowili znaczną część ministrów ( Anglia, Niemcy), połowę generałów (nawet w demokratycznej Francji 1/4), większość ambasadorów i dyplomatów oraz większość członków wyższych izb parlamentów.

Przeżytki dawniejszego społeczeństwa wiązały się zwłaszcza z rolnictwem, gdzie (w niektórych krajach obok wielkich posiadaczy ziemskich) mieszkała liczna warstwa chłopska, bardziej zamożna i żyjąca na wyższym poziomie niż na przykład w ówczesnej Polsce, ale związana jeszcze z tradycyjnymi wzorami bytowania. Większość stanowili nadal rolnicy prowadzący gospodarstwo rodzinne, ale znaczna część gospodarzy, np. we Francji co najmniej jedna trzecia, to już przedsiębiorcy zatrudniający kilku, a nawet kilkudziesięciu robotników. Natomiast warstwa najuboższa przenosi się masowo ze wsi do ośrodków przemysłowych, zasilając klasę robotniczą.

Najważniejszą cechą tych społeczeństw była postępująca industrializacja, która bezpośrednio lub pośrednio wpływała na modernizację całokształtu stosunków społecznych. W związku z nią powstała już dawno warstwa przedsiębiorców, kapitalistów, która różnicowała się, wchłaniała różne środowiska, w tym kategorię ludzi wykształconych, zwłaszcza na poziomie akademickim.

Z czasem można było mówić o klasie średniej, stojącej jakby między arystokracją a ludem drobnomieszczańskim, robotniczym czy chłopskim. We Francji określano ją słowem bourgeoisie - mieszczaństwo w znaczeniu społecznym (a niekoniecznie w znaczeniu zamieszkiwania w mieście), którego polski termin „burżuazja” nie oddaje w pełni. Podobne znaczenie miał termin niemiecki Biirgertum. W języku angielskim te środowiska często określano jako rnicldle class - tu już pojęcie „klasy średniej” występuje bezpośrednio.

Część owej klasy średniej zajmowała się działalnością gospodarczą, ale inna część pracą wysoko wykwalifikowaną, np. w wolnych zawodach, jeszcze inna zajmowała wysokie stanowiska w służbie państwowej. Wierzchołek tej 11