img098 (19)

8. Podstawowe osiągnięcia rozwojowe w poszczególnych okresach

W podręcznikach psychologii rozwojowej często znajdujemy rozdziały, w których omawia się funkcjonowanie dzieci i młodzieży w kolejnych okresach życia, z uwzględnieniem dokonujących się w każdym z tych okresów zmian. Tu przyjęto nieco inny sposób podejścia. Ponieważ główne kierunki rozwoju w poszczególnych zakresach przedstawione zostały w poprzednich rozdziałach, teraz położymy akcent na zmiany jakościowe, które można uznać za „kamienie milowe” na drodze rozwojowej - znamionujące wchodzenie w kolejne okresy. Tak więc będzie to nie tyle charakterystyka tych okresów, w całej ich rozciągłości, ile próba wyliczenia podstawowych osiągnięć, do jakich dochodzi rozwijający się człowiek pod koniec każdego z nich^{1 2}.

Jak pamiętamy, przyjęto w tej książce rozróżnienie zakładające istnienie pięciu stadiów rozwoju dzieci i młodzieży: niemowlęctwa, wieku niemowlęcego, wieku przedszkolnego, młodszego wieku szkolnego i wieku dorastania, po którym da się jeszcze wyróżnić wiek młodzieńczy. Główny przedmiot naszego zainteresowania będą więc teraz stanowić kolejno: dziecko na przełomie 1. i 2. roku życia, trzylatek, dziecko w wieku 6-7 lat, dziecko w wieku 11-12 lat oraz (ponieważ osiągnięcia okresu dorastania i wieku młodzieńczego zostaną potraktowane łącznie) człowiek w wieku dwudziestu, dwudziestu paru lat. Na koniec będzie mowa o zmianach rozwojowych, jakie mogą następować w dorosłości.

Czytając ten rozdział, trzeba zdawać sobie sprawę z istnienia znacznych różnic indywidualnych w tempie i zakresie rozwoju. W kolejnych paragrafach przedstawione są osiągnięcia, do jakich dochodzi większość dzieci w danym wieku, a jeśli chodzi o późniejsze okresy rozwojowe -raczej osiągnięcia potencjalne, aniżeli powszechne, czyli osiągnięcia, do których jednostka może dojść przy sprzyjających do tego warunkach.

8.1. Niemowlęctwo

Według periodyzacji przyjętej w polskiej psychologii wiek niemowlęcy obejmuje, jak pamiętamy, 1. rok życia. Dla naszych rozważań korzystne jednak będzie rozszerzenie granic tego okresu do wieku około 18 miesięcy. Jak bowiem wykazują liczne badania, dopiero w tym właśnie wieku w pełni urzeczywistniają się pewne istotne zmiany, które ulegają zapoczątkowaniu pod koniec 1. roku życia.

By trafnie docenić osiągnięcia dziecka w najwcześniejszym okresie rozwoju, warto zdawać sobie sprawę, że aktywność noworodka sprowadza się jedynie do nieskoordynowanych, bezkierunkowych ruchów (zwanych ruchami błędnymi) oraz reakcji odruchowo-bezwarunkowych (np. ssanie, wydzielanie śliny i inne odruchy związane z pobieraniem pokarmu, odruch chwytny, polegający na zaciskaniu dłoni na przedmiocie dotykającym wewnętrznej jej powierzchni, odmch źreniczny, polegający na zwężaniu źrenic pod wpływem światła). Swój stosunek do świata noworodek przejawia jedynie pod postacią niezróżnicowanego, ogólnego stanu pobudzenia. Nie potrafi zmienić samodzielnie miejsca ani pozycji ciała. Zdecydowaną większość (cztery piąte) doby spędza we śnie. Jest całkowicie zależny od otoczenia i sam nie potrafi intencjonalnie na nie oddziaływać. Pierwszym ważnym zadaniem rozwojowym, jakie przed nim stoi, jest przystosowanie się do życia poza organizmem matki (m.in. przejście na samodzielne pobieranie tlenu za pomocą układu oddechowego czy nauczenie się nowego sposobu pobierania pokarmu). Ten okres przygotowawczy nazywa się okresem noworodkowym, najczęściej przyjmując, że trwa on przez pierwsze cztery tygodnie życia.

Ogromne znaczenie dla rozwoju psychicznego dziecka w pierwszym okresie życia ma doskonalenie się jego sprawności ruchowej. Dzięki szybkim zmianom, jakie w tym zakresie zachodzą, rozszerzają się znacznie możliwości aktywnych kontaktów dziecka z otaczającym światem, stymulujących rozwój. Na przykład dzięki umiejętności pionowego utrzymywania i odwracania głowy (w wieku 2-3 miesięcy) wzrasta pole widzenia dziecka, umiejętność swobodnego siedzenia (w wieku około 8 miesięcy)

213

1

¹ Bogate charakterystyki kolejnych stadiów rozwojowych, z uwzględnieniem rozwoju człowieka na różnych etapach dorosłości, można znaleźć w podręcznikach: B. Harwas--Napierala i J. Trempała (red.), (2000), Psychologia rozwoju człowieka, t. 2, Warszawa, PWN; J. S. Turner i D. B. Helms (1999), Rozwój człowieka, przekład z jęz. ang. S. Lis

2

inni, Warszawa, WSiP.