img084 (23)

7. Rozwój osobowości

Osiągnięcia rozwojowe w poszczególnych zakresach funkcjonowania, są ze sobą ściśle powiązane i wzajemnie się warunkują. Sprawia to, że właści wości dziecka w poszczególnych okresach rozwoju nie stanowią luźnego i przypadkowego zbioru cech, lecz tworzą pewne spójne struktury. Zdawa nie sobie z tego sprawy stanowi niezbędny warunek rozumienia zmian ro/ wojowych. Aby ułatwić Czytelnikowi dostrzeżenie wspomnianych wzajem nych związków między różnymi sferami rozwoju, w następnym rozdziale dokonano charakterystyki osiągnięć w poszczególnych okresach rozwoju wych, wyodrębnionych zgodnie z wcześniej już wymienionymi zasadami periodyzacji.

Charakterystyka okresów rozwojowych poprzedzona jest omówieniem podstawowych zmian, za których pośrednictwem kształtuje się osobowość dziecka. Zmiany te prowadzą do wzrostu integracji zachowania. Oznacza ona, że zachowanie nabiera cech znacznej stałości i spójności w wy niku podporządkowania go kształtującemu się centralnemu systemowi ro gulacji. Dla określenia tego właśnie systemu używa się terminu „osobowość".

Niedojrzałość (lub - jak twierdzą niektórzy - „brak”) osobowości ma łego dziecka przejawia się w krótkotrwałości i chaotyczności wykonywa nych przez nie czynności, co wiąże się z ich całkowitym zdeterminowa niem przez czynniki sytuacyjne (bodźce zewnętrzne i aktualny stan organizmu). Wraz z rozwojem osobowości wpływ na zachowanie zac/.y nają wywierać nie tyko aktualne bodźce zewnętrzne, lecz także wcześnie| sze doświadczenia, i nie tylko aktualny stan organizmu, lecz także wzglęcl nie trwałe potrzeby, wartości i cele życiowe człowieka.

Można wyróżnić¹ dwa poziomy regulacji zachowań. Regulacja na niż szym poziomie polega na tym, że zachowanie jest wyznaczane przez m e chanizmy popędowo-emocjonalne. Są to nabyte w drodze doświadczeń powiązania między bodźcami a reakcjami, dostarczające sposobów osiągania tego, co ma pozytywną wartość emocjonalną, a unikania rzeczy przykrych. Dzięki tym mechanizmom człowiek w poszczególnych sytuacjach reaguje odpowiednio do znaczenia, jakie mają one dla jego aktualnych potrzeb.

Istotną cechę mechanizmów popędowo-emocjonalnych stanowi to, że działają one we wzajemnej izolacji. Sprawia to, że na przykład w przypadku konfliktu dwu potrzeb (gdy realizacja jednej uniemożliwia realizację drugiej lub jest z nią sprzeczna) zwycięża zawsze ta z nich, która jest silniejsza.

Wyższy poziom regulacji ma miejsce wówczas, gdy zachowanie jest wyznaczane przez system struktur poznawczych. W toku rozwoju wzrasta, jak pamiętamy, stopień hierarchicznej organizacji tego systemu i w miarę tego doskonalą się jego funkcje integrujące zachowanie.

Dwa ważne zakresy tej integracji stanowią: integracja odbieranych informacji oraz integracja kierunków podejmowanych działań. W toku pierwszej powstaje umysłowa mapa odzwierciedlająca rzeczywistość, stanowiąca subiektywny obraz świata i własnej osoby. Integracja zaś kierunków działania oznacza powstawanie spójnego systemu motywacyjnego, na który składają się hierarchicznie sobie podporządkowane potrzeby i cele życiowe.

Poniżej omówiono pokrótce zasadnicze zmiany rozwojowe, jakim podlegają obraz świata i własnej osoby oraz system motywacyjny. Powinno to ułatwić syntezę danych, dotyczących osiągnięć na poszczególnych etapach rozwoju.

7.1. Kształtowanie się obrazu świata i własnej osoby

W toku swych aktywnych kontaktów z rzeczywistością - fizyczną i społeczną - dziecko nieustannie gromadzi informacje, które składają się na jego subiektywną wiedzę o świecie. Wiedza ta nie tylko narasta pod względem ilościowym i bogaci się jakościowo, obejmując coraz to nowe zakresy rzeczywistości, ale zmienia w toku rozwoju swą formę.

Przekształca się ona - jak stwierdziliśmy to już, analizując rozwój procesów poznawczych - z wiedzy jednostkowej i słabo zorganizowanej w ogólną i hierarchicznie uporząd-

185

1

J. Reykowski (1982), Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czyn ności człowieka, w: T. Tomaszewski (red.), Psychologia, wyd. 6, Warszawa, PWN.