IMG20

12

naleziono system ciągów liczb, ale właśnie na Zachodzie wszystko to zaczęło służyć rozwojowi kapitalizmu, podczas gdy w Indiach nie stworzono na tej podstawie nowoczesnej kalkulacji i bilansu. Również powstanie matematyki i mechaniki nie było uwarunkowame interesami kapitalistycznymi, ale tu, w kapitalizmie, wykorzystano technicznie wyniki badań naukowych. Łączyło się to u nas z wpływem wywieranym na sposób życia mas ludzkich oraz z zyskami ekonomicznymi, nastawionymi z góry na takie ich wykorzystanie. Premie za osiągnięcia naukowe wynikały ze specyfiki systemu społecznego Zachodu. Trzeba więc było postawić pytanie: z jakich konkretnie jej składników — gdyż bez wątpienia nie wszystkie były równie ważne. Do bezsprzecznie ważnych należy racjonalna struktura p r a-w a i administracji. Bowiem nowoczesny, racjonalny kapitalizm przedsiębiorców wymaga zarówno niezawodnych technicznych środków produkcji, jak i niezawodnego prawa i administracji, funkcjonujących według formalnych reguł, bez których możliwy jest wprawdzie kapitalizm awanturniczo—handlarski i wszelkie rodzaje warunkowanego politycznie kapitalizmu, ale nie jest możliwe racjonalne prywatne przedsiębiorstwo, oparte na stałym kapitale i bezpiecznej kalkulacji. Tylko Zachód dał kierownikom gospodarki — w tak doskonałej formie techniczno-prawnej i formalnej — takie prawo i taką administrację.

Należy więc zapytać: skąd wziął to prawo? Bez wątpienia, obok innych okoliczności, także interesy kapitalistyczne przetarły drogę dla panowania, w wymiarze sprawiedliwości i administracji, racjonalnie szkolonego stanu prawniczego. Wykazują to wszystkie badania. Ale nie tylko one i nie w pierwszym rzędzie one. Nie one też stworzyły to prawo same z siebie, j Uczestniczyły w tym całkiem inne siły. No bo dlaczego interesy kapitalistyczne nie wymusiły tego samego w Chinach czy w In- i diach? Dlaczego w ogóle nie skierowały tam ani rozwoju nauki,

ani sztuki, ani państwowości na tory charakterystycznej dla Zachodu racjonalizacji?

We wszystkich przytaczanych tu przypadkach mamy do czynienia ze specyficznie ukształtowanym »racjonalizmem« kultury zachodniej. Tylko, że pod tym pojęciem można rozumieć bardzo różne rzeczy. Istnieją np. różne formy ‘racjonalizacji* kontemplacji mistycznej, a więc tego rodzaju zachowania, które z punktu widzenia innych dziedzin życia jest specyficznie ‘irracjonalne*. Podobnie ‘racjonalizowało* się gospodarkę, technikę, pracę naukową, wychowanie, wojnę, wymiar sprawiedliwości i zarządzanie.

Można wreszcie ‘racjonalizować* każdą z wymienionych dziedzin z najróżniejszych punktów widzenia i przy różnie wyznaczonych celach — a wtedy to, co dla jednego jest ‘racjonalne*, może być dla innych »irracjonalne«. Stąd ‘racjonalizacja* w różnych dziedzinach życia była we wszystkich kręgach kulturowych bardzo różna. Charakterystyczne dla tych różnic histo-ryczno-kulturowych jest dopiero to, jakie sfery i w jakim kierunku były racjonalizowane. Chodzi więc o to, by rozpoznać tę szczególną specyfikę zachodniego, zwłaszcza współczesnego, racjonalizmu i wyjaśnić jego powstanie. Każda taka próba wyjaśniania musi — wobec fundamentalnego znaczenia gospodarki — uwzględniać szczególne warunki ekonomiczne. Nie można jednak nie brać pod uwagę także odwrotnego kierunku przyczynowego. Bowiem tak samo, jak od racjonalnej techniki i racjonalnego prawa, racjonalizm ekonomiczny jest zależny w swym powstawaniu od zdolności i ludzkich predyspozycji, od praktycz-no-racjonalnego sposobu życia.

Tam, gdzie wobec takiego sposobu życia istniały zahamowania natury duchowej, tam też i rozwój gospodarczo-racjonalnego sposobu życia napotykał na duże opory psychiczne. Otóż do najważniejszych elementów formujących sposób życia należały wszędzie w przeszłości moce magiczne i religijne — oraz zakorzenione w wierze etyczne wyobrażenia o obowiązku. Będziemy