IMG37

46

szymi naciskami »ducha kapitalizmu*. »Kapitalistyczna« forma przedsiębiorstwa i »duch«, w jakim jest ono prowadzone, są wprawdzie »adekwalne«, ale nie ma między nimi zależności »prawnej«. 1 jeśli mimo to używamy w odniesieniu do tego typu myślenia, które zawodowo, systematycznie i racjonalnie preferuje legalny zysk, wyrażenia »duch (nowoczesnego) kapitalizmu* (jak to było w przypadku Benjamina Franklina), to dzieje się tak z powodów historycznych. Ten typ myślenia znalazł we współczesnym przedsiębiorstwie kapitalistycznym swą najbardziej adekwatną formę, zaś z drugiej strony przedsiębiorczość kapitalistyczna widzi w nim najbardziej odpowiednią, ducłiową siłę napędu. Ale oba te czynniki mogą być odrębne. Benjamin Franklin przepełniony był *»duchem kapitalizmu« w czasach, gdy jego drukarnia swą formą w ogóle nie różniła się od jakiegokolwiek warsztatu rzemieślniczego. Zobaczymy zresztą, że u progu nowożytności nosicielami tego sposobu myślenia nie byli wyłącznie ani też w przeważąjącej mierze kapitalistyczni przedsiębiorcy z szeregów patrycjatu, lecz raczej warstwy stanu rzemieślniczego¹. Również i w wieku XIX jego klasycznymi reprezentantami byli nie wytworni dżentelmeni z Liverpoolu i Hamburga, ze swymi dziedzicznymi fortunami kupieckimi, lecz wyrastający z niewielkich majątków parweniusze z Manchesteru czy Nadrenii-Westfalii. Podobnie było już w wieku XVI; powstający wtedy przemysł tworzony był w głównej mierze przez parweniuszy. Prowadzenie np. banku, firmy eksportowej, większego przedsiębiorstwa handlu detalicznego

czy dużego składu materiałów przemysłowych, możliwe jest nie tylko w formie przedsiębiorstwa kapitalistycznego. Wszystkie one mogą być jednak prowadzone także w duchu ściśle kapitalistycznym. Interesów wielkich banków kapitałowych nie można wręcz prowadzić inaczej; handel zamorski przez całe stulecia opierał się na monopolach i reglamentacji o całkowicie tradycjonalisty-cznym charakterze. Handel detaliczny — i to nie drobnych złodziejaszków, żebrzących dziś o wsparcie państwowe — jest w toku rewolucjonizowania się, które przyniesie kres tradycjonalizmu. Jest to len sam przełom, który zniszczył formy starego systemu, a z którym nowoczesna praca nakładcza spokrewniona jest jedynie formalnie. Jak dokonuje się ta rewolucja i co ona oznacza, zobaczymy na konkretnym przykładzie.

Gdzieś do połowy ubiegłego wieku życie właściciela składu, przynajmniej w niektórych branżach² kontynentalnego przemysłu tekstylnego, było, jak na nasze dzisiejsze pojęcia, bardzo wygodne. Wyglądało to mniej więcej następująco: chłopi przyjeżdżali ze swoimi tkaninami — często wyprodukowanymi, jak w przypadku lnu, z własnego surowca — do miast, w których mieszkali właściciele składów i po skrupulatnym, często urzędowym badaniu jakości otrzymywali normalne ceny. Klienci hurtowników byli pośrednikami w dalszym rozprowadzaniu. Albo odbierali nie według wzorów, tylko raczej gatunków, albo też zamawiali już przedtem u hurtownika, który z kolei zamawiał towar znów u chłopów. Sami objeżdżali chłopów niezwykle rzadko, w okresach szczególnego zapotrzebowania; na ogół wystarczała korespondencja, a z czasem, bardzo powoli, rozsyłanie wzorów. Niewielka ilość godzin w kantorze, 5-6 dziennie, czasem o wiele mniej, (w okresie kampanii więcej), mierny, ale wystarczający na znośne życie i ewentualne odłożenie niewielkiego majątku

1

2Q Otóż wcale nie zakładamy a priori, że z jedne} strony technika przedsiębiorstwa kapitalistycznego, z drugiej zaś duch -pracy zawodowej- nadający kapitalizmowi jego ekspansywną energię, musiały znaleźć swą pierwotną pożywkę w tych samych warstwach społecznych. Podobnie jest ze społecznym uwarunkowaniem różnych treści religijnych. Kalwin izm był historycznie nośnikiem wychowania w -duchu kapitalistycznym-. Ale właśnie wielcy bogacze, np. w Niderlandach, to wcale nie zwolennicy surowego kalwinizmu, lecz arianie. Przekształcając się w przedsiębiorców średniego i małego mieszczaństwa byli i tu, i gdzie indziej -ty’ powymi- nosicielami etyki kapitalistycznej. Ale to właśnie zgadza się z tym, o czym mówimy. Wielcy finansiści i handlarze istnieli zawsze, zaś racjonalna organizacja kapitalistyczna mieszczańskiej pracy rozwinęła się tylko na Zachodzie, w okresie od średniowiecza do nowożytności.

2

Pokazywany tu obraz stanowi nieco 'wyidealizowaną- kompilację stosunków społecznych w różnych branżach i regionach,. Stworzony został dla celów ilustracyjnych, stąd też obojętne jest, czy istotnie w każdym z konkretnych przykładów tak to akurat wyglądało.