IMG48 (6)

194

8.5.3. Szkodniki floemu i ksylemu

Szkodniki żerujące na pniach sosen, w łyku. miazdze i drewnie nale/ą do szkodników wtórnych atakujących drzewa osłabione. Konsekwencją ich zeru jest usychanie drzew, kr.* rego mechanizm został opisany poprzednio (str. 31).

ł roblem ochrony drzewostanów sosnowych przed szkodnikami wtórnymi stał się, szczególnie po roku 1963. jednym z najbardziej uciążliwych problemów gospodarki leśnej, gdyż ciąg przyczyn osłabiających drzewostany i wywołujących masowe występowanie tych owadów nie mógł być — z uwagi na narastający brak siły roboczej - zrównoważony zabiegami zwalczania i higieny lasu. Występujące w latach 1960-1994 okresy suszy i związany z tym długotrwały deficyt wody opadowej w glebie i obniżenie wód gruntowych, powtarzające się coraz częściej klęski wiatrołomów (w roku 1981 masa drewna pozyskanego z wiatrołomów wyniosła 7 min m’) i śniegołomów (w roku 1979 okiść spowodowała powstanie złomów i wywrotów o masie 5 min m’) i przede wszystkim rozszerzający się zasięg oddziaływania zanicczyszczeri powietrza (w roku 1988 objętych nim było około 3/4 drzewostanów Polski), wyzwoliły na terenie całego kraju zagrożenie drzewostanów przez cetyńca większego, cetyńca mniejszego, smoliki, a także żerdziankę sosnówkę i przypłasz-czka granatka. Dodatkową okolicznością sprzyjającą występow aniu tych szkodników był wzrastający ruch turystyczny powodujący niszczenie podszytów i runa. zwiększający częstotliwość pożarów leśnych, a także powtarzające się gradacje szkodników aparatu asymila-cyjnego drzew. Gradacje tych ostatnich między rokiem 1980 a 1990 objęły obszar większy niż wszystkie notowane kiedykolwiek poprzednio na terenie Polski gradacje razem wzięte. Szczególne znaczenie dla stanu zdrowotnego drzewostanów w północnej Polsce miała gradacja brudnicy mniszki w latach 1977-1985. która objęła obszar około 2.5 min ha lasu.

Do innych czynników pogarszających stan zdrowotny naszych lasów i wywołujących gradacje szkodników wtórnych należą odwodnienia terenów leśnych powodowane przez melioracje gruntów rolnych oraz prace górnicze i zawodnienia związane z poszukiwaniem i eksploatacją kopalin. W 20-40-lctnich drzewostanach powstałych z zalesicń nieużytków i gruntów potulnych rozwinęły się na powierzchni 200 000 ha choroby powodowane głównie przez korzcniowca wieloletniego (hubę korzeniową) i choroby pędów sosny, dając początek gradacjom szkodników wtórnych. Masowe występowanie szkodników wtórnych mu też miejsce w młodnikach sosnowych spałowanych przez zwierzynę płową, której liczebność na całym obszarze kraju przekracza dopuszczalną pojemność łowisk.

Przyczyny narastającego masowego występowania szkodników wtórnych w drzewostanach sosnowych są więc różnorodne i potęgowane wieloletnimi zaniedbaniami w przestrzeganiu zasad higieny lasu oraz zwalczaniu omawianych owadów. Na opisaną sytuację złożyły się leż nieprawidłowe stosunki gospodarki leśnej z przemysłem drzewnym, które doprowadzały do letniej ścinki drzew, gromadzenia surowca drzewnego na składowiskach śródleśnych lub w znajdujących się na terenach leśnych tartakach, gdzie nie przestrzegano zasad ochrony surowca drzewnego i zwalczania szkodników. Następstwem tej sytuacji byki tak duże wydzielanie się posuszu, że w początkach lal osiemdziesiątych podejmowano decyzje o ograniczeniu lub zaniechaniu w niektórych nadleśnictwach pozyskania drewna w trybie planowego wyrębu drzewostanu. Pozyskiwanie drewna tylko w cięciach sanitarnych. aczkolwiek konieczne, obniża wartość drewna, powoduje wzrost kosztów jego pozyskania i utratę nie zrealizowanego przyrostu. Uniemożliwia dostarczenie przemysłowi drzewnemu potrzebnych sortymentów drzewnych. Tak więc szkodniki wtórne, a szczegół-

nie szkodniki wtórne głównego gatunku produkcyjnego nasz.ych drzewostanów - sosny, są obecnie pierwszoplanowym przedmiotem działań ochrony lasu w Polsce. Do najważniejszych pod względem szkodliwości należy cciyniec większy, przyplaszczck granatek oraz żerdzianka sosnówka.

Cciyniec większy wraz z. cetyńcem mniejszym, tyczem cieślą, smolikami należą do grupy tz.w. wiosennych producentów posuszu, co oznacza, że drzewa są zasiedlane przez wymienione gatunki w okresie wczesnej wiosny, a objawy usychania drzew pojawiają się w okresie letnim. Przyplaszczck granatek i żerdzianka sosnówka wraz ze smolikami, drugim pokoleniem kornika szcściozębncgo. komikiem ostrozębnym to jesienni producenci posuszu. Gatunki te zasiedlają drzewa w lecic. a następstwa ich żerowania stają się widoczne na jesieni. W stosunku do obu grup stosowane są odrębne metody zwalczania.

Rysunek 8.108 Cetynec większy Zonkvs Atak (wgKudeli 1970)

Cciyniec większy - Tomicuspiniperda L.Cctynicc większy (rys. 8.108) występuje w drzewostanach sosnowych różnego wieku - od miodników do drzewostanów rębnych. Sporadycznie spotykany w starszych uprawach. Chętnie zasiedla leż nic okorowane pniaki na zrębach. Rójka tego owada może rozpocząć się już w końcu lutego, choć zwykle w środkowej Polsce przypada ona na koniec marca i kwiecień. Zasiedla przede wszystkim część strzały o grubej korze, rzadziej spotykany jest pod cienką korą. zarówno na drzewach stojących, jak i ściętych. Otwór wejściowy znajduje się zwykle w szparach kory i pod jej łuskami. Drzewo żywe reaguje na wgryzanie się chrząszczy wyciekami żywicy w miejscu uszkodzenia. Krzepnąca żywica tworzy wówczas wokół otworu wejściowego charakterystyczny stożek zwany lejkiem żywicznym. Obecność lejków żywicznych świadczy o reakcjach obronnych drzewa, które pod wpływem wielokrotnych ataków cetyńca większego stopniowo słabną i wreszcie ustają. Chodnik macierzysty wygry za samica, a samiec usuwa z żerowiska bialo-rdzawe trocinki. które - gromadząc się w szczelinach korowiny i u podstawy pni - sygnalizują obecność szkodnika. Chodnik macierzysty na Jrzcw.ich stojących jest regularny, równoległy do włókien, a samica wygryza go pod korą. kicnitac się w górę od otworu wejściowego (rys. 8.109). Na drzewach lezących samica początkowo wygryza chodnik skośnic wobec obwodu drzewa, a następnie wzdłuż jego osi. Takie fajkowate, skierowane zgodnie z grawitacją, wygięcie chodnika w jego części początkowej ułatwia usuwanie triv-cinck. Chodnik macierzysty ma szerokość 2.5-3,0 mm. a długość od 5 do 16 cm. przeciętnie 10 cm. przebiega głównie w korze, nieznacznie naruszając biel. jego ścianki pokryte są żywicą. Tempo wygryzania chodnika zależy od temperatury powietrza - im cieplej, tym jest ono szybsze. Przy sprzyjających warunkach wygryzanie chodnika zostaje ukończone po 2 tygodniach. Samica składa do nieregularnych nyż jajowych około 100 jaj. a ponadto w chodniku macierzystym wygryza około 4 otworów wentylacyjnych. Samica po złożeniu jaja. każdą nyżę zatyka cienką zatyczką z trocin. Po 7-14 dniach od złożenia jaj wylęgają się larwy, które żerują do końca czerwca lub początku lipca. Początkowo wygryzają one chodniki prostopadle do chodnika macicrzy-