kupisiewicz dydaktyka ogólna
9

ROZDZIAŁ IV

SYSTEMY DYDAKTYCZNE

Dydaktyka ogólna, podobnie jak każda nauka, zmierza do opracowania systemu uzasadnionych i sprawdzonych twierdzeń, do adekwatnego opisu istniejącej rzeczywistości, do wykrycia praw rządzących występującymi w tej rzeczywistości zjawiskami i procesami, wreszcie do formułowania zasad i reguł działalności przystosowanej do zmieniających się stale potrzeb człowieka, w tym wypadku potrzeb związanych z nauczaniem i uczeniem się. Tak postępując., zajmuje się ona systemami, celami, treścią, procesem, zasadami, metodami, formami organizacyjnymi oraz środkami nauczania - uczenia się realizowanego w zakresie wszystkich szczebli i przedmiotów nauki szkolnej oraz pozaszkolnej. Jeżeli te właśnie elementy przedmiotu badań dydaktyki ogólnej przyjmiemy za kryterium podziału niniejszego podręcznika na poszczególne rozdziały, to ten rozdział wypadnie poświęcić analizie wybranych systemów nauczania - uczenia się, krócej - analizie wybranych systemów dydaktycznych. Przez system dydaktyczny będziemy przy tym rozumieć całokształt zasad organizacyjnych oraz treść, metody i środki nauczania - uczenia się, tworzące spójną wewnętrznie strukturę i podporządkowane reałizacji społecznie akceptowanych cełów kształcenia.

W rozdziale I określiliśmy dydaktykę jako ogólną naukę o nauczaniu i uczeniu się. Wskazywaliśmy również, iż taka interpretacja dydaktyki, polegająca na włączeniu do przedmiotu jej badań łącznie ujmowanych czynności nauczania - uczenia się, zyskała uznanie dopiero w naszym stuleciu. We wcześniejszych interpretacjach podkreślano natomiast, że dydaktyka powinna przede wszystkim badać bądź proces nauczania (herbartyści), bądź proces uczenia się (przedstawiciele różnych odmian tzw. nowego wychowania).

Tc interpretacje przedmiotu badań dydaktyki ogólnej można przedstawić w formie następującego zestawienia:

1) proces nauczania > proces uczenia się.

2/ proces naliczania < proces uczenia się,

3/ proces nauczania » uczenie się.

Znak nierówności wskazuje na dominację - jako przedmiotu badań dydaktyki ogólnej - bądź nauczania, bądź uczenia się. Natomiast w punkcie trzecim podkreśla się. że oba te procesy są traktowane łącznie jako równoważne.

Przyjmując eksponowane relacje za kryterium podziału nowożytnych systemów dydaktycznych, możemy wyodrębnić system tradycyjny (punkt 1), system związany z nurtem nowego wychowania (punkt 2) oraz system współczesny (punkt 3).

Każdy z tych systemów składa się z kilku lub nawet kilkunastu podsystemów. Przykładowo w skład tradycyjnego systemu dydaktycznego wchodzą m.in. koncepcje opracowane przez J. Sturma, J.A. Komeńskiego, J.H. Peslalozziego, A. Bella i J. Lancastra, a przede wszystkim przez J.F. Hcrbarta. Z kolei w systemie nowego wychowania można wyróżnić takie podsystemy, jak szkoła pracy G. Kerschensteinera, szkoła na miarę dziecka, szkoła twórcza czy wreszcie koncepcja opracowana przez J. Deweya. Również wewnątrz współczesnego systemu dydaktycznego funkcjonują rozmaite podsystemy, np. C. Freineta czy nauczania programowanego.

Szczegółowy opis wszystkich podsystemów⁷, z jakich jest zbudowany system tradycyjny i system now⁷cgo wychowania, wykracza poza ramy tego podręcznika. W tej sytuacji ograniczymy się do analizy podsystemów najbardziej dla każdego z nich reprezentatywnych. Tę właśnie rolę spełnia wobec systemu tradycyjnego herbartyzm, natomiast w^obec nowego wychowania - progresywizm. Zygmunt Mysłakow⁷ski (1890-1971) nazw^ je „dwiema wielkimi koncepcjami pedagogicznymi ludzkości” (1964, s. 82). Gdy zaś chodzi o system dydaktyki współczesnej, to podejmiemy próbę uogólnienia wykraczającą poza składające się nań kierunki czy podsystemy.

1. Dydaktyka herbartowska (tradycyjna)

Zręby tego kierunku (podsystemu) dydaktyki, który z czasem nazwano herbartowskim, opracował niemiecki filozof, psycholog i pedagog -Jan Fryderyk Herbart (1776-1841). Oceniając krytycznie prace poprzedzających go i współczesnych mu pedagogów⁷ - z wyjątkiem Pestalozzie-go, którego cenił za poszukiwania metod rozwaju umysłowego uczniów i kształcenia zdolności poznawczych dzieci - Herbart próbował skonstruować „naukowy system pedagogiki”, oparty na dorobku teoretycznym etyki i psychologii. Etyka miała wyznaczać cel wychow⁷ania, a psychologia drogi i środki wiodące do tego celu.

Najwyższym celem wychowania jest. według Hcrbarta, ukształtowanie silnych moralnie charakterów⁷ Służą temu: kierowanie dziećmi i młodzieżą, karność oraz ściśle z nią związane nauczanie.

Głównym zadaniem kierowania jest stale zatrudnianie dzieci, organizowanie dla nich zajęć, pielęgnacja ich fizycznego rozwoju, wdrażanie do