Obraz (12)

774 POZYTYWIZM

pozadoświadczalnym. Najpoważniejszą pracą filozoficzną Mahrburga była Teoria celowości ze stanowiska naukowego (1888), polemizująca z poglądami teleologicznymi, zarówno w ich wersji teistycznej, jak i pananimistycznej (zakładającej powszechne uduchowienie przyrody).

W kręgu myśli pozytywistycznej kształtowały się początki polskiej socjologii teoretycznej. Świętochowski w rozprawie doktorskiej O powstawaniu praw moralnych (1877) wykazywał metodą porównawczą ich psychologiczno-społeczne uwarunkowanie i zmienność. Nad własnym systemem socjologicznym, w duchu ewolucjonizmu i organicyzmu, pracował przez wiele dziesięcioleci B. Limanowski, dzieło swe jednak wydał dopiero w r. 1919. Pierwszy naukowy System socjologii wyszedł spod pióra L. Gumplowicza (w języku niemieckim — 1885, wersja polska — 1887). Autor z dużą dojrzałością metodologiczną porządkował pojęcia nowej nauki i określał jej granice w stosunku do innych dyscyplin. Socjologiczna koncepcja Gumplowicza była głęboko pesymistyczna: zgodnie z założeniami darwinizmu społecznego uznał on za podstawową i niezmienną siłę motoryczną świata społecznego walkę o byt, toczącą się między różnymi grupami społecznymi — zbiorowiskami etnicznymi lub klasami społecznymi. Egoizm i nienawiść są — według Gumplowicza — niezmiennymi składnikami procesu historycznego, w którym nie istnieje postęp moralny: cywilizacja wciąż służy tym samym celom wyzysku i przemocy stosowanej przez panującą mniejszość wobec bezwolnych i bezradnych mas. Gumplowicz potępiał taki układ stosunków międzyludzkich, sądził jednak, że sprzeczność między prawami przyrody a „sferą ideału” jest nieusuwalna.

Atmosfera pozytywistyczna oddziałała również na rozwój historiografii, zwłaszcza w środowisku warszawskim (A. Pawiński, T. Korzon, W. Smoleński, A. Rembowski). Pod jej wpływem wysuwano postulaty poszukiwania ogólnych prawidłowości procesu historycznego, a jednocześnie starano się zgromadzić możliwie pełną wiedzę faktograficzną i stosowano ostrożnie krytycyzm w analizie materiałów źródłowych. Zainteresowania zwróciły się w stronę „dziejów wewnętrznych”, tj. gospodarczo-społecznych i kulturalnych, przy czym — w poszukiwaniu genealogii współczesności — dokonano rehabilitacji dziedzictwa polskiego oświecenia: T. Korzon w Wewnętrznych dziejach Polski za Stanisława Augusta (1882—1886) pokazał wszechstronną regenerację państwa i kształtowanie się nowoczesnego narodu, P. Chmielowski (Liberalizm i obskurantyzm na Litwie i Rusi, 1883) i W. Smoleński (Kuźnica Kollątajowska, 1885; Przewrót umysłowy w Polsce XVIII wieku, 1891) zobrazowali postęp intelektualny dokonany przez ideologów oświecenia w walce z zacofaniem i fanatyzmem.

Działalność przekładowa. Temu ruchowi publicystycznemu i naukowemu towarzyszyła intensywna, zwłaszcza początkowo, działalność przekładowa. W okresie wczesnej ofensywy ideologicznej przełożono w Galicji Historię cywilizacji w Anglii (1862—1865) Buckle’a i rozprawy Milla O wolności (1864) i O rządzie reprezentacyjnym (1866), Silę i materię (1869) Buchnera i O pochodzeniu człowieka (1874) Darwina. Później inicjatywę przejęli w swe ręce pozytywiści warszawscy — w ciągu kilku lat ukazały się: Pomoc własna (1867) Smilesa, dalsze rozprawy Milla (m. in. O zasadzie użyteczności, 1873), Filozofia sztuk pięknych i O inteligencji (1873) Taine’a, Dzieje rozwoju umysłowego Europy (1873) Drapera, O powstawaniu gatunków (1873) Darwina, Wykłady o duszy (1874) Wundta. W latach późniejszych fala przekładów opada, dopiero w następnym dziesięcioleciu pojawił się szereg dalszych prac Spencera: O wychowaniu (1879), Wstęp do socjologii (1884), Zasady etyki (1884), Systemat filozofii syntetycznej (1886—1898). Znacznym autorytetem i poczytnością cieszyła się również książka niemieckiego neokantysty F. A. Langego Historia filozofii materialistycznej (1881) oraz Dzieje stosunku wiary do rozumu (1882) Drapera. Filozofia sztuki Taine’a ukazała się w całości dopiero w r. 1896, Historia literatury angielskiej — w 1. 1900—1904 (przekład nie dokończony).

Pozytywizm a literatura. W porównaniu z romantyzmem pozytywizm obniżył rangę literatury, stawiając ją niżej od nauki, niemniej jednak przywiązywał dużą wagę do jej oddziaływania. Toteż nakładał na nią — jak i na inne dziedziny aktywności społecznej — obowiązek użyteczności. Był on konkretyzowany początkowo jako postulat literatury tendencyjnej, ilustracyjnej wobec diagnoz i postulatów myśli pozytywistycznych. Później, w 1. 80-tych, główny nacisk z doraźnych zadań propagandowych przesunął się na samoistne i swoiste zadania poznawcze literatury, określane jako „realizm” lub „przedmiotowość”. Nasycenie literatury treściami ideologicznymi pozostawało nadal bardzo silne, a świadomość wielu wybitnych jej twórców (m. in. Orzeszkowej, Świętochowskiego, Prusa) pozostawała w kręgu światopoglądu pozytywistycznego w jego zmodyfikowanej w tym okresie postaci. Związek jednak twórczości artystycznej z twierdzeniami formułowanymi w sposób dyskursywny rozluźnia się i komplikuje. Zasięg obserwacji i kierunek krytyki społecznej był podobny, ale literatura zatrzymywała się coraz częściej nad takimi sytuacjami, które albo pozbawione były znaczenia w skali powszechnej, albo też dotyczyły