P1190005 (2)

obiegowych ku naukowym a więc gdy zaczniemy pojmować istotę rzeczy jako specyfikę „struktury” (określony typ powiężenia składników) lub jako zespół prawidłowości rządzących danym zjawiskiem, czy też lepiej — daną kategorią bądź sferą zjawisk ².

I. SPOSOBY BADANIA ISTOTY RELIGII

Przechodząc od tych ogólnych rozważań do problematyki konkretniejszej, tj. istoty religii — dostrzegamy łatwo, iż myśl ludzka usiłowała dojść różnymi drogami do wyjaśnienia tego tak ciekawego obszaru zjawisk, jaki prezentuje nam religia. Różnorodność owych dróg należy tłumaczyć głównie wielką złożonością tej formy życia społecznego (świadomości społecz-nej), jej historyczną długotrwałością oraz różnymi wobec niej postawami badawczymi. Istnieje przeto wiele sposobów jej ujmowania, wiele dróg poszukiwania jej istoty. Zanim jednakże zajmiemy się nimi bliżej, musimy powiedzieć parę słów o wstępnych kwestiach, a mianowicie o etymologii i definicjach religii.

Zastanówmy się przede wszystkim nad pochodzeniem polskiej nazwy „religia”. Słowo to — podobnie zresztą jak i wiele innych w naszym języku — wywodzi się z łacińskiego religio. Istnieje jednak kłopot ze zrozumieniem znaczenia tego słowa, gdyż już ^{1 2}

w starożytności mamy do czynienia z wielością jego interpretacji; tym większe zmiany znaczeniowe nastąpiły w czasach rozwoju wczesnego chrześcijaństwa, które stało się przenośnikiem m. in. łaciny z czasów antycznych do średniowiecza ³. Twórcą najbardziej popularnej etymologii religio był znany mówca, filozof i polityk rzymski M. T. Cyceron, który w swej rozprawie De natura deorum (księga II, 28 ⁴) wyprowadza to słowo od relegere („odczytywać”)² Drugą spośród bardziej- znanych etymologii opracował pisarz wczesnochrześcijański Laktancjusz^s, wywodzący religio od religare („związywać ponownie” — Institutionen, IV, 28). Warto wreszcie odnotować wariant św. Augustyna, według którego religio wywodzi się od reeligere („obierać sobie ponownie”, domyślnie: „za przedmiot czci” — zob. De cioitate Dei, X, 3 i Retractationes, I, 13), wariant ten podtrzymywany był przez Tomasza z Akwinu (Summa Theologica, II, 2 q 81, a 1).

Z łacińskiego religio pochodzą nazwy religii w wielu współczesnych językach europejskich: rosyjskie rieli-gija, angielskie i francuskie religion, niemieckie Reli-gion, włoskie religione itp. W wielu innych językach współczesnych, nawet europejskich, spotykamy jednak inne nazwy religii, jak np. holenderskie godsdtenst. bądź węgierskie vallas. W językach dawnych, których stopień abstrakcyjności był niższy niż języków dzi-

*    Analizę przemiany znaczeniowe] terminu rctlgło znajdzie czytelnik w artykule J. Trencs6nyl-Waldapfla: O retłgit, ..Ruhemer. Przeględ Religioznawczy'², Warszawa ltU, nr X s. 6— s, oraz w rozważaniach F. KOniga. praca zbiorowa Chriatua Und dla Reiwonen der Zrde, Wleń 1956, t. I, i. 37—38.

*    Zob. Cyceron: Plama Fllojo/lcine, t. I, Warszawa 1360, z. 116. s L. Caecilius Firmianus L.actantiuz (przełom 111 i IV w.

był wybitnym retorem alrykaAaktm 1 pisarzem chreeOctjadakim. Z wielu Jego rozpraw najważniejsza to Dtolnae ieatttutioeea („Boskie ustanowienia") w 7 księgach. Jak pisze kv proł. J. Czuj „z pscsOt czystości swej ładny oraz jasności z ty tu zyskał ty tut LhrzaSniJsnskta¹ go Cycerona-" (Patrologia, Poznań 1953, z. 36).

U

1

1 Abstrahujemy tu więc od nienaukowych, Idealistycznych rozumień „Istoty" jako „tajemniczego”, zwykle „niepoznawalnego" elementu, jakiegoś na poły mistycznego „JąderkaV, osłoniętego otoczkę zmiennej 1 ułudnej zjawiskowości (por. choćby noumena kantowskle czy nieosiągalną dla rozumu ludzkiego „Istotę” Boga w rellglmh).

2

Czytelnika zainteresowanego zagadnieniem „Istoty" odsyłamy do prac — T. Kotarbińskiego: Pojęcie „Istoty" rzeczy, „Myśl Filozoficzna" Warszawa 1950, nr 3, s. 135—140, oraz Cz. Nowińskiego: Zjawisko I Ulom, „Zeszyty Problemowe Nauki Polskiej", Wrocław—Warszawa ISM, t. XI/, s. 44—49. Ta ostatnia praca zawiera analizę opublikowanych w Zeszytach Plłozo/lcznych refleksji Lenina o „Istocie”.