P3190294

14

Wojciech Kalinowski

wymiarach 144 x 144 stopy /85, 8 x 85, 8 m/, przy czym każdy blok dzielił się na 8 działek o wymiarach 36 x 72 łokcie /ryc. 17/. Były to całe działki nazywa j ne w dokumentach curia lub Hofgantsze, które jeszcze w XIII w. uległy podzia | łowi na połówki. Olbrzymi rynek i znaczna liczba bloków świadczyły o znaczę i niu jakie miało miasto już w momencie lokacji.

W XIII w. największe nasilenie lokacji miast było na Śląsku, gdzie założono 31 miast, i w Wielkopolsce, gdzie założono 38 miast. Nieco wolniej przebiegały te procesy w Małopolsce /lokacje miast: Stary Sącz po 1270 r. , Nowy Sącz R 1292 r. , Sandomierz - 1286 r. , Bochnia - 1253 r. i in. / i na Kujawach /brześć Kujawski przed r. 1250, Włocławek - 1255 r., Inowrocław - 1267 r. , Radziejów | 1298 r., Gniewkowo- 1287 r. i in./.

Znacznie wolniejsze było tempo przebudowy miast na Mazowszu, które w XIIfc-w. stanowiło odrębną dzielnicę, nieraz antagonistycznie nastawioną w stosunku do pozostałych obszarów Polski. W tym okresie czasu możemy dowodnie stwier -dzió lokację zaledwie 4 miast: Płocka /1257 r./, Pułtuska /1257 r. /, Łowicza /około 1298 r. / i Warszawy /przed 1300 r./. Wszystkie te miasta były stosun-11 kowo niewielkie lecz posiadały regularny układ planu z prostokątnym lub kwa S dratowym rynkiem. Z miast tych większe znaczenie osiąga wkrótce Warszawa, wyprzedzając stare ośrodki w Płocku i Pułtusku, prawdopodobnie ze względu na jej centralne położenie w stosunku do całego kraju. Plan jej /ryc. 18/ jest w pewnym stopniu typowym dla wcześniejszych lokacji mazowieckich.

Na kształtowanie się procesów urbanistycznych Polski Północnej zaciążyło de -cydująco sprowadzenie do Ziemi Chełmińskiej Zakonu Krzyżackiego przez księcia mazowieckiego Konrada /1226 r. /. Zakon tfen powstał w Jerozolimie w 1190; r. ze zreorganizowanego przez mieszczan z Lubeki i Bremy bractwa szpitalne-; go i przybrał nazwę: Zakonu Braci Szpitala Niemieckiego NMP. Pierwsze kom-4 turstwo w Europie powstaje w 1200 r. w Halle. W latach 1211-1224 prowadzą o-ni walki z Połowcami na Węgrzech, gdzie jednak szybko zrezygnowano z ich pomocy. W 1230 r. sprowadzają się do Ziemi Chełmińskiej, celem podboju i na ^ wrócenia pogańskich Prusów i Litwinów. W ciągu 50 lat i opanowali cały teren dawnych Prus i po połączeniu z Kawalerami Mieczowymi stworzyli wielkie państwo zakonne sięgające od Wisły aż po Kłajpedę na północnym wschodzie, włą -czając nieprawnie do niego również ziemie polskie położone między Wisłą a Pru -.sami. W latach 1308-1309 zdobywają Pomorze Gdańskie, okupując go do 1466 r. W miarę podboju ziem pruskich i słowiańskich kolonizują zdobyte tereny,osa rdzając na nich ludność napływającą z Niemiec i Mazowsza.

Pierwsze dwa miasta zakładają w 1233 r. /Chełmno i Toruń/ nadając im w przywileju prawo magdeburskie. Szczególne zainteresowanie badaczy budziło zwłaszcza Chełmno /ryc. 19/, przewidziane początkowo na stolicę Ziem Zakoni; nych, gdzie wykształciła się odmiana prawa magdeburskiego, zwana prawem' chełmińskim /ius culmensis/. Prawo to otrzymało wiele miast Prus i Mazow -sza zakładanych w XIII, XIV w. i później'. Miało ono podobne znaczenie jak pra -wo średzkie na Śląsku i Wielkopolsce.

Miasta zakładane w XIII i XIV w. przez zakon krzyżacki cechuje niezwykła re -gularność, którą można tłumaczyć słabym zagospodarowaniem zdobywanych ziem i wielkimi zniszczeniami istniejących osiedli w czasie podbojów. Zasady lokacji miast zakonnych były analogiczne do omówionych wyżej zasad lokacji na Śląsku i w Polsce Centralnej, z tym, że rolę świeckiego feudała czerpiącego zyski z założonych miast pełnił tu zakon. Jedną z cech charakterystycznych, świadczących o kolonialnym charakterze tych miast, były potężne zamki krzy 1 żackie, wznoszone zazwyczaj w sąsiedztwie miasta. Pełniły one nie tylko rolę rezydencji komturów i broniły zdobytych ziem, ale jednocześnie były groźbą dla miast w wypadku prób wyłamania się spod władzy zakonu. O tym, że obawy