P3190296

16 Wojciech Kalinowski

sady targowe jak i miasta lokacyjne na prawie niemieckim. Dawne ośrodki osadnicze przy nowozałożonych miastach stopniowo zanikają, choć nieraz trwają dość długo i zachowały się nawet do dziś w formie nazw miejscowych /np. spo -tykana dość często nazwa "stare miasto"/. Miasta były na ogół niewielkie i li . czyły od kilkuset do tysiąca mieszkańców. Istnieją jednak w końcu XIII w. już i duże ośrodki jak Kraków /około 14 000/ czy Wrocław /około 17 000/. Z więk szych miast ówczesnych wymienić jeszcze można: Chełmno, Gdańsk, Głogów,Ny -sę. Szczecin i Toruń, które liczyły zapewne 4 000 - 10 000 mieszkańców.

Zjednoczenie państwa polskiego, jego rozkwit gospodarczy i kulturalny za panowania Kazimierza Wielkiego /1333-1370/, przynoszą dalsze nasilenie koloni-zacji wewnętrznej. W okresie tym akcja zakładania wsi i miast podjęta zostaje również przez bogate rycerstwo, pragnące w ten sposób pomnożyć swoje docho -dy, gdy w XIII w. działalność ta koncentrowała się w rękach panujących książąt i feudałów duchownych /biskupi i zakony/. Największe nasilenie lokacji występuje w XIV w. w Wielkopolsce /55 miast/ i na Mazowszu /36 miast/; kolonizowa -ne są też tereny południowej Małopolski oraz Rusi, włączonej przez Kazimierza Wielkiego. Na Śląsku, który w tym czasie odpada od Polski na rzecz Czech, nasi -lenie lokacji jest mniejsze, gdyż podstawowa sieć miast ukształtowała się tam już w XIII w.

Szczególne znaczenie dla rozwoju miast polskich ma działalność Kazimierza Wielkiego, o którym już współcześni pisali z pewną przesadą, że "zastał Polskę drewnianą a zostawił murowaną". Był on nie tylko założycielem 45 miast, ale prowadził również szeroko zakrojoną politykę popierania sprzyjających mu miast, nadając im różne przywileje i zwolnienia z ceł. Z ważniejszych miast za -łożonych w tym czasie wymienić można: Kazimierz koło Krakowa /1335 r./,No -wy' Targ /1336 r. / , .    B yd go s z c z    1346 r. /, Rzeszów / 1354 r. /,

Będzin/1358 r. /, Radom/1360 r. /, Koło/l362 r. /i wiele innych Kazimierz Wielki organizuje również sieć obronną kraju otaczając murami obronnymi blisko 30 miast /m.in. Kalisz, Łęczyca, Piotrków, Płock, Sandomierz, Szydłów,Wieluń/ i wznosząc ponad 50 zamków warownych.

Większość zakładanych ówcześnie miast stanowią miasta Średniej wielkości /prócz Lwowa i Przemyśla/, liczące zazwyczaj 40-60 działek dla osadników. W układzie swoim nawiązują do miast śląskich, choć nie jest też wykluczone wykorzystywanie doświadczeń działalności budowlanej i urbanistycznej Krzyżaków /zwłaszcza zamki i umocnienia miejskie/. Zewnętrzny zarys ich murów obron -nych ma formę mniej lub bardziej wydłużonego owalu, z dwoma lub więcej bra -mami. Po środku plac rynkowy, kwadratowy lub prostokątny /często o propor -cjach 2:3 lub 3:5/ z 8 ulicami wychodzącymi pod prostym kątem z narożników.

V Często ulice wychodzące z rynku w kierunku bram, usytuowanych na przeciwległych krańcach miasta, zbiegały się przed nimi i tworzyły wrzecionowaty zarys jądra miasta. Można obserwować pewną jednolitość programu nowozakładanych miast, która dotyczyła nie tylko jego rozmiarów ale również urządzeń komunalnych i budowli sakralnych. Ratusze, szpitale, ceglane gotyckie kościoły farne i inne budowle wykazują zbieżności programu i formy. W wielu miastach, za -równo istniejących jak i nowozakładanych, budowane są zamki, stanowiące rezydencje starostw grodowych. Sytuowane są one bądź w bezpośrednim sąsiedztwie miasta i złączone z nim wspólnym systemem obronnym /Będzin, Inov/łód£/,bąd£ - co jest specjalnie charakterystyczne - w obrębie murów miejskich, w jednym z narożników miasta /Kalisz - ryc. 28, Wieluń - ryc. 27, Radom i wiele innych/. Istnieją już w tym czasie określone zasady fortyfikowania miast, czego dowodem może być powtarzanie się w różnych miastach wymiarów podanych w przywileju udzielonym przez Kazimierza Wielkiego na budowę murów w Płocku.

Wzmocnienie władzy państwowej i stabilizacja stosunków politycznych sprzy