skanuj0010 (219)

21 Czas wolny

Czas wohi)j, w szerokim znaczeniu jest to czas poza okresem pracy zarobkowej i snu. Czas wolny ujmowany jako czas wolny od pracy jest pojęciem stosunkowo młodym,. Opo/.ycyjność cech czasu pracy i czasu wolnego jest konsekwencją powstania przemysłowego sposobu produkcji. Wcześniej nieodłącznym składnikiem procesów wytwórczych były okresy wypoczynku, zabawy, rytuału religijnego, a nawet magii. Obecnie coraz częściej postuluje się konieczność przywrócenia .jedności podzielonego czasu” [J. Danecki 1974).

Czas wolny w omawianym znaczeniu jest dalej różnicowany. Zajęcia występujące w tym czasie podzielić można na dwa odmienne typy. Jeden obejmuje wszystkie te zajęcia, które wykonywane są z uwagi na kryjącą się za nimi jakąś powinność lub obowiązek; zaliczyć tu możaia dodatkową pracę zarobkową, robienie zakupów, wychowywanie dzieci, remonty domowe itp. Zajęcia drugiego typu wynikają z tlążeń każdej jednostki do rozwoju własnej osobowości lub stanowią realizację subiektywnie ujmowanej sfery' wolności. W ramach tego typu zajęć mieści się dokształcanie oraz podnoszenie kwalifikacji zawodowych i pozaza-wodowych, własna twórczość amatorska i wszelka inna aktywność kulturalna. Tutaj także zalicza się różne formy wypoczynku, rozrywki i rekreacji.

W literaturze angielskiej używa się pojęć frcc linie oraz leisnre linie na oznaczenie czasu wolnego w ścisłym lego słowa znaczeniu, w ramach sfery czasu pozostałego po wykonaniu pracy zawodowej (linie oJJ). Klasyczną definicję czasu wolnego zaproponował JolTrc Dumazedier [1962). Wskazuje on na trzy zasadnicze cechy czasu wolnego: dobrowolność.—oiczajobJt.Qm)ść. ^nyyicm-ność. „Czas wolny (loisir) jest takim przedziałem czasowym, w którym mieszczą się czynności, jakim można się oddać całkowicie dobrowolnie, poza zobowiązaniami zawodowymi, rodzinnymi i społecznymi, aby wypocząć, ((rozerwać się» i rozwijać". W definicji lej zasadniczym wyróżnikiem czasu wolnego jest kryterium psychologiczne.

W pracach polskich autorów funkcjonuje równocześnie kilka terminów na określenie różnych rodzajów czasu wolnego. Jan Danecki [1974, s. 196] proponuje, aby oprócz pojęcia „czas wolny” wprowadzić termin . „czas • dyspozycyjny". Wzajemne relacje między nimi określa następująco: „Pojęcia czas wolny używać by należało dla oznaczenia nadwyżki ponad czas snu oraz wszelkich prac o znaczeniu ekonomicznym (czy lo będą prace zarobkowe, czy czynności w gospodarstwie domowym) i zajęć z pracami tymi organicznie związanych (dojazdy). Dla określenia zaś całego czasu pozostałego do dyspozycji po ustawowej normie pracy proponowałbym termin czas dyspozycyjny”.

Zygmunt Skórzyński [1965] wprowadził nazwę „czas uwolniony" jako synonim czasu wolnego. Definiuje go jako „czas pozostający poza snem i poza spełnianiem wszelkich koniecznych obowiązków, jak praca zawodowa (zarobkowa), obowiązki gospo-darsko-domowc czy obowiązki społeczne, a więc czas uwolniony od obowiązków objętych ramami stałego budżetu czasu”.

Dokonując próby uporządkowania wzajemnych odniesień między funkcjonującymi terminami wyodrębnić można następujące rodzaje czasu w wymiarze dobowym: I) czas przeznaczony na zaspokojenie potrzeb niezbędnych dla normalnego funkcjonowania organizmu (sen, jedzenie itp.), 2) czas pracy i zajęcia ściśle z nim związane (np. dojazdy), 3) czas po pracy (lub inaczej czas dyspozycyjny bądź czas wolny w szerokim znaczeniu), który dalej podzielić można na: a) czas „powinności", tj. okres zajęć typu gospodarsko-domowego, b) czas wolny w ścisłym znaczeniu, określany także jako czas uwolniony.

Z uwagi na długość trwania czasu wolnego wyróżnia się: 1) krótki czas wolny, tj. czas wolny w dniu powszednim, 2) średni czas wolny, tj. czas wolny w końcu tygodnia - wolne soboty, niedziele i święta, 3) długi czas wolny, tj. urlopy. W niektórych wypadkach wskazuje się dodatkowo na poprodukcyjny okres w życiu człowieka

jako na odrębny ryp czasu wolnego z uwagi na jego długość. Jednak ze względu na całkowitą odrębność i specyfikę problemów osób w wieku poprodukcyjnym oraz fonu aktywności w czasie wolnym, podejście takie wydaje się nic w pełni uzasadnione.

Czas wolny pełni w społeczeństwie cztery zasadnicze funkcje: wypoczynkową, rozwoju osobowości, kulturową i integracyjną. Ta sama czynność wykonywana w czasie wolnym pełnić może równocześnie kilka funkcji.

Sposób spędzania czasu wolnego zależy w dużym stopniu od ilości czasu wolnego, która pozostaje w dyspozycji jednostki, a także od wzajemnych proporcji między różnymi typami zajęć w indywidualnym budżecie czasu. Badania dotyczące gospodarowania czasem wolnym wykazują, że najbardziej rozpowszechniony jest bicmy model spędzania czasu wolnego. Jego cechą charakterystyczną jest tzw. towarzysko--lelcwizyjny sposób wykorzystywania czasu wolnego. Przeważają w nim zajęcia o charakterze konsumpcyjnym, nic wymagające od jednostki większego wysiłku. Model intensywnego uczestnictwa w kulturze, życiu społecznym i rekreacji realizowany jest przez najmniejszą liczbę osób (i dlatego określany jest często jako „elitarny").

Pomiędzy typem aktywności w czasie wolnym a cechami położenia społecznego zaobserwować można m.in. następujące kierunki zależności: l) proporcjonalnie do wzrostu poziomu wykształcenia i dochodów wzrasta udział osób spędzających swój czas wolny w sposób twórczy i aktywny, 2) wraz ze wzrostem wieku oraz liczbą osób pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym zwiększa się liczba osób realizujących bicmy model spędzania czasu wolnego, 3) uczestnictwo w kulturze jako forma spędzania czasu wolnego jest najbardziej rozwinięte w tych przypadkach, gdy ustabilizowana sytuacja materialna wspól-występuje z korzystnym układem czasu pracy i zajęć obowiązkowych. Wskazane prawidłowości nic mają charakteru uniwersalnego. Zależą od zmian dokonujących się w sferze obyczajowej i kulturowej, a także gospodarczej, politycznej itp. (zob. [R. Mi-lic-Czerniak 19S7,s. 131-182]). (A.S.)

Zob. kultura w zn. 2, styl życia.

Literatura:

Danecki J., 197*1, Jedność podzielonego czasu. Czas wolny i czas pracy u* społeczeństwach uprzemysłowionych, PIW, Warszawa. Dumazedićr J.. 1962, Vers wic civilisation du loisir?, Paris.

Milic-Czcrnink R., 1987, Ekonomiczne i społeczne aspekty gospodarowania czasem wolnym u* roku /96'2.[\y:] Warunki i sposób życia społeczeństwa polskiego w sytuacji regresu, pod red. L. Beskid, Warszawa.

Skórzyński Z, 1965, Między pracą a wypoczynkiem Czas „zajęty" i czas „wolny" mieszkańców miast u* świetle badań empirycznych, Ossolineum, Wrocław.

Wnuk-Lipiński E., 19SI, Budżet czasu, struktura społeczna, polityka społeczna, Ossolineum, Wrocław.

Człowiek, zob. koncepcje człowieka w socjologii.

Człowiek marginesu, zob. marginalizacja.

Czynności autoteliczne, działania, których wykonywanie jest źródłem zadosYole-nia dla jednostki. Cpynności te ktoś lubi wykonywać z uwagi na nic same, a nic ze względu na uzyskiwane rezultaty czy związane z nimi jakieś korzyści. Nawiązując do etymologii, ten rodzaj działań określić można także jako czynności samocclowc, a więc stanowiące cel sam w sobie. (A.S.)

Zob. czas wolny, działanie społeczne.

Czynności performatywne, zob. rytuał.

♦