P1070590 (2)

będzie budować”. Tremb. Różne 71, Dor. 'Wyliczaniem'). Wkrótce jednak również uległ procesowi konkretyzacji i ustabilizował się w znaczeniu 'ilość, suma", stając się tym samym dubletem liczby. Rywalizacja obu wspólnofuniccyjnych środków zakończyła się zwycięstwem liczby; lik pozostał zaledwie jako relikt w związku bez liku, w roli zaś nazwy czynności utrwaliła się formacja liczenie.

Przesunięcie szeregowe pociągnęła także za sobą zmiana znaczenia wyrazu żona. Kres żywotności jego pierwotnej treści "kobieta" przypada na schyłek XV w., choć jeszcze w polszczyżnie szesnastowiecznej sporadycznie trafiają się przykłady jej realizacji (por. s. 80). Z chwilą ostatecznej stabilizacji odcienia "małżonka’' dawną funkcję oznacza_r nia istoty płci żeńskiej przejęły inne wyrazy z tego samego pola semantycznego: pierwotne collectivum żeńszczyzna ⁴⁴, które jednak na dłuższą metę nie utrzymało się w zasobie słownym, neologizm szesnastowieczny białogłowa (uniwerbiżacja peryfrazy biała głowa ^4S) i wreszcie niewiasta, kiedyś synowa, młoda mężatka’’⁴⁶. Prawdopodobnie dwa ostatnie wyrazy nie były neutralne, miały określoną barwę uczuciową — pierwszy ze względu na swój charakter obrazowy, drugi z racji swych dawniejszych związków z terminologią rodzinną. Potrzeba wprowadzenia jakiejś nazwy nie nacechowanej stała się podłożem „awansu” pierwotnej formacji pejoratywnej kobieta, która całkowicie się wyzbyła swego zabarwienia (por. s. 162).

O paralelnym rozwoju znaczeniowym synonimów i antonimów była wielokrotnie mowa w poprzednich rozdziałach tej książki (por. np. ewolucję wyrazów rodzaj i naród, dziedzina i domena (s. 83, 84). Tu więc pokażemy inny typ równoległej zmienności słów łączących się więzią systemową, tj. rozwój paralelny wyrazów pozostających w związkach słowotwórczych. Można w ich zakresie obserwować proces, dla którego narzucałaby się nazwa „zmiana drugiego stopnia”, — polegający na przybraniu przez derywat treści wtórnej pod wpływem wcześniejszych przeobrażeń o tym samym charakterze, które zaszły w podstawie.

Dawny paralelizm znaczeniowy pary wyrazów pozór “wygląd, zwłaszcza okazały’ i pozorny ‘wpadający w oczy, widoczny’ („Ciało Wandy milę od Krakowa (...) na pozornym miejscu pochowane jest”. Krom. 38; „Na czele postawili pozorne pokoje”. Otw. Ow. 14, L.) został zakłócony z chwilą przybrania przez rzeczownik treści ‘wygląd mylący⁷. Ale już ^{1 2}

wkrótce, niecałe sto lat później⁴⁷, przymiotnik także uległ analogicznym przeobrażeniom; w ten sposób została przywrócona regularność jego relacji semantycznej względem podstawy.

I jeszcze kilka podobnych przykładów. Przymiotnik materialny miał w XIX w. dwa znaczenia: filozoficzne ‘dający się poznać zmysłami, fizyczny^{2 3 ,s} — i konkretne, bytowe 'zrobiony z tkaniny, zazwyczaj jedwabnej². rp. „materialne gorsety” Sewer Nafta II, 79; „materialny watowany szlafrok”. Wol. Bakał. 220, Dor. Treść ta zanikła bezpośrednio po wyjściu z obiegu rzeczownika materia w znaczeniu 'tkanina², a więc na przełomie XIX i XX w.

Do usunięcia przymiotnika czelny w funkcji semantycznej ‘znakomity, piHN&rBZorzędny, przodujący² („Nie tylko w robocie był on czelnym, ale i w pohulankach”. Jeż, WD 210) przyczynił się (poza innymi okolicznościami, o których będzie jeszcze mowa) zanik motywującego tę treść znaczenia rzeczownika czoło ‘wybór, kwiat, najlepsza część czego² '„Czoło i śmietanka towarzystwa galicyjskiego”. Lam. J. Kor. 60; „Czoło narodu, ci, na 'których oczy wszystkich były zwrócone”. Jeż. Uskoki I, 8, Dor.). Pńdobnie eliminacja wyrazu postanowienie w jednym z jego odcieni: ‘małżeństwo, zaślubiny²⁴⁰ nastąpiła paralelnie do zaniku treści ‘ożenić, wydać za mąż² w czasowniku postanowić („Nie postanowię jej z cudzoziemcem”. Nieme. cyt. SW)^so.

• ^'Szczególnie wyrazisty przykład rozwoju paralelnego stanowią dzieje ' wyrazów zabawić, zabawa i zabawny. Czasownikowi była pierwotnie wła-

1

⁴⁴ „Stworzył Bóg mężczyznę i żeószczyznę”. Budn. Genes. 1, 27; „Do żeńszczyzny pozwanej, w gospodzie będącej, ma sędzia posłać widza swego, z jej adwersarzem”. Tam. Ust. 34, L.

2

⁴¹ Zwężenie zakresu rzeczownika pozór jest zapewne procesem schyłku XVIII i początku XIX w., choć już w pewnych przykładach podawanych przez Knapiu-sza, np. z pozoru, na pozór, obie treści — dawna i zwężona — niejako nakładają się ną siebie, co mogło stanowić bodziec zmiany. Z drugiej jednak strony pozór przez cały wiek XIX nie wyzbył się jeszcze starszego, ogólniejszego znaczenia "wygląd w ogóle". Łatwiej jest zlokalizować w czasie przesunięcie semantyczne w wyrazie ‘‘pozorny, z pewnością nie nastąpiło ono przed początkiem XIX bo Linde podaje tylko przykłady ogólniejszego zastosowania wyrazu (z jednym wyjątkiem: „pozorny bieg słońca”. Hub. Wst. 23), a w słowniku pod red. W. Doroszewskiego zaświadczenia nowej treści pochodzą dopiero ze schyłku XIX w.

3

Wynika to np. z następujących przykładów: „Wobec spóźnionego terminu jest wprost materialnym niepodobieństwem, abym mógł zadośćuczynić pańskiemu żądaniu”. Sienk. TTzup. II, 125; „Spotkałem _ Pani służącą, która mi powiedziała, że Pani pojechałaś tam, gdzie się woda leje. Wyrażenie by to tak materialne, że zrazu pewny byłem, żeś Pani pojechała do pompy”. Słów. Listy II. 150. Dor.: dziś w tych kontekstach użyłoby się innych, synonimicznych przymiotników: fizyczne niepodobieństwo: konkretne, plastyczne wyrażenie.    _

« „Nadchodzi czas, w którym o postanowieniu dla niej myślą rodzice. Prezentuje się obywatel jeden i drugi, z majątku i przymiotów wart przyjęcia”. Czart. Dosw.

II. 26, Dor.    „    ..    .    .    .    ._. ,

fo Był to odcień ogólniejszego znaczenia ustabilizować się. wybrać sposób życia /por. przyp. 29, s. 77). wielokrotnie zaświadczonego w teksiaoh szesnastowiecznych i siedemnastowiecznych: por. no. „Kto nie postanowi żywota, zawsze chodzi kolo plota”. Cn. Ad. 386; „Ociec każdy syna swego postanowić ma. a żadne postanowienia bezpieczniejsze nie jest, jedno małżeństwo”. Glicz. Wych. P 3 b. Linde opatruje hasło odpowiednikiem francuskim etablir, który się charakteryzuje analogiczną oboczności;) znaczeń: "zapewnić dzieciom byt’ i ‘ożenić, wydać za mąż .