Zaproszenie do socjologii Peter L Berger6 (2)

SOCJOLOGIA JAKO FORMA ŚWIADOMOŚCI

Jeśli poprzedni rozdział osiągnął swój cel, można na jego podstawie przyjąć, że socjologia jest zajęciem intelektualnym pochłaniającym pewne jednostki. Jednakże poprzestanie na tej konstatacji byłoby doprawdy wysoce niesoc-jologiczne. Sam fakt, że socjologia pojawiła się jako odrębna dyscyplina na pewnym etapie historii Zachodu, powinien skłonić nas do zapytania następnie, jak jest w ogóle możliwe, że pewne jednostki nią się zajmują, oraz jakie są przesłanki podejmowania tego zajęcia. Innymi słowy, socjologia nie jest ani wiecznym, ani koniecznym przedsięwzięciem ludzkiego umysłu. Jeśli zgodzić się z tym, powstaje logicznie pytanie o czynniki, które w danym czasie uczyniły ją jakąś koniecznością dla szczególnej grupy ludzi. Zapewne żadne w istocie intelektualne zamierzenie nie jest pozaczasowe i konieczne. Jednakże na przykład religia nieomal powszechnie pochłaniała umysły przez całe dzieje ludzkości, rozstrzyganie zaś problemów ekonomicznych było koniecznością w większości kultur ludzkich. Z pewnością nie oznacza to, że teologia czy ekonomia, w dzisiejszym sensie, są uniwersalnymi fenomenami ludzkiego umysłu, ale możemy przynajmniej spokojnie powiedzieć, że — jak się wydaje — zawsze myśl ludzka skupiała się wokół problemów, które dziś stanowią przedmiot tych dyscyplin. O socjologii nie można jednak powie-d/ieć nawet tyle. Jawi się ona raczej jako swoiście współczesna i z ducha zachodnia refleksja, a także — jak postaramy się wykazać w tym rozdziale — jest wytworem swoiście współczesnej formy świadomości.

Osobliwość perspektywy socjologicznej staje się jasna już przy pobieżnym rozważaniu znaczenia terminu „społeczeństwo", terminu, który odsyła do przedmiotu par exce//ence tej dyscypliny. Jak większość kategorii używanych przez socjologów, także i ta wywodzi się z języka potocznego, w którego obrębie jej znaczenie jest nieostre¹. Oznacza ona czasami szczególną grupę ludzi (na przykład Society for the Prevention of Cruelly to Animals — Towarzystwo Opieki nad Zwierzętami), czasami tylko grupę ludzi obdarzonych wielkim prestiżem lub przyzwyczajeniami (na przykład „bos-tońska socjcta", „bostońskie damy z towarzystwa"), kiedy indziej zaś oznacza towarzystwo, kompanię jakiegokolwiek rodzaju (na przykład gdy mówimy: „Bardzo cierpiał w tych latach na brak towarzystwa"). Istnieją także jeszcze inne, rzadsze znaczenia. Socjolog używa tego terminu bardziej precyzyjnie, choć oczywiście w obrębie samej dyscypliny występują różnice w posługiwaniu się tym słowem. Dla socjologa „społeczeństwo" oznacza wielki kompleks wzajemnych stosunków ludzkich lub mówiąc bardziej technicznym językiem — system interakcji. Określenie „wielki" trudno w tym kontekście wyrazić ilościowo. Socjolog może mówić o „społeczeństwie" obejmującym miliony ludzi (na przykład „społeczeństwo amerykańskie"), lecz może także stosować ten termin w odniesieniu do ilościowo znacznie mniejszej zbiorowości (na przykład „społeczność studentów drugiego roku tego uniwersytetu"). Dwie osoby gawędzące na rogu ulicy zapewne nie tworzą „społeczeństwa", lecz trzy osoby rzucone na bezludną wyspę z pewnością tak. Zakres zastosowań tego pojęcia nie może więc być wyznaczony wyłącznie na zasadzie ilościowej. Ma ono zastosowanie raczej wtedy, gdy kompleks stosunków wzajemnych, do którego ma się odnosić, jest dostatecznie spoisty, aby go badać samego w sobie, ujmować jako autonomiczny byt, porównywać z innymi całościami tego samego rodzaju.

Przymiotnik „społeczny" także trzeba do użytku socjologicznego uściślić. W mowie potocznej może on znowu oznaczać wiele rozmaitych rzeczy — nieformalny charakter jakiegoś zgromadzenia (,,to /obranie społeczne, a nie narada dyrektorów''), czyjąś altruistyczną postawę („miał bardzo społeczny stosunek do swej pracy") czy ogólniej: coś wyniesionego

Angielski termu society, „społeczeństwo”, „społeczność”, oznacza także ..towarzystwo".