img002

różnic społecznych¹ powoduje zanik tradycyjnych podziałów społecznych, pro$ wadzi do amorficzności rzeczywistości społecznej. Ale też generuje nowy> podział ludzi na „zbawionych” i „potępionych”, uprzywilejowanych i wyklu-j czonych.

Główne wartości kultury indywidualizmu stanowią: sprawczość, autentyczność, poczucie tożsamości, godności i wolności - własnej. Realizują się one] w możliwości dokonywania wyborów - rzeczywistych lub zachowań doświad-] czanych jako wybory. Brak możliwości dokonywania wyborów lub doświadczanie niemożliwości wybierania rodzi poczucie ograniczenia, „bycia skazanym" >, i doświadczenia mniejszej podmiotowości.

*1

Indywidualizm w Polsce po 1989 r.

Tendencje współcześnie kształtujące kulturę w skali globalnej lub przynajmniej europejskiej i amerykańskiej (USA) stykają się w Polsce z sytuacją specyficznie polską. Polska - w wyniku determinant historycznych, politycz nych i ekonomicznych - znajduje się na pograniczu (na styku) trzech kultur * tradycyjnej, narzuconej (komunistycznej) i przyjmowanej (zachodniej). Tym * samym jej kultura stanowi swoisty tygiel.

*

Badania nad polską mentalnością (z 1988 r.) wskazują trzy- kocgzystującc | orientacje: indywidualistyczno-dcmokratyczną, kolektywistyczno-autorytaroą t i cgoistyczno-roszczeniową². Ciążenie Polaków ku indywidualizmowi może^;-być tłumaczone reakcją na tradycyjnie kształtowane i przez wieki kultywowane w Polsce postawy kolektywistyczne, globalizacją wzmocnioną przez coraz silniejsze społeczeństwo sieci, w tym przekaz kultury popularnej, która swoimi \ tekstami, m.in. tekstami piosenek i sloganami reklamowymi, przekonuje: Bądź ] sobą! Wyra: siebie! Jesteś tego warta! Wszystko zalety od ciebie!

Rok 1989 zdynamizował polski zwrot ku indywidualizmowi. Polacy, ? zwłaszcza młodzi, wkraczając w globalizujący się świat, zaczęli zmieniać swoje \

przekonania światopoglądowe i przejmować wartości indywidualistyczne³, wcześniej łączone ze światopoglądem i postawami społeczeństw zachodnich. Kok 1989 jest też przełomowy dla polskich mediów zaczynających funkcjonować w nowej rzeczywistości⁴: globalizacja i uwolnienie od trybutów propagandowych oraz konkurencja dla telewizji oznaczają zmianę, którą badacze określają jako przejście od palcotclcwizji do ncotclcwizji, dla radia - pojawienie się radiostacji komercyjnych, dla prasy - jej urynkowienie. Lawinowo wzrasta liczba stacji telewizyjnych i radiowych, tytułów prasowych. Dokonuje się podział na media publiczne i prywatne. To także okres rozwoju komunikacji /jpośrcdniczoncj przez komputer, która odbiorców komunikacji masowej przekształciła w jej użytkowników i stworzyła nową formę uprawiania dziennikarstwa czy eksperymenty społeczne łamiące monopol tradycyjnych mediów, nazwane dziennikarstwem społecznym lub obywatelskim (ang. Citizen joumalism), publicznym (ang. public joumalism) lub uczestniczącym (ang. participatory joumalism). To internauci tworzą i publikują w sieci teksty; wcześniej ich tworzeniem, produkowaniem i publikowanem zajmowały się wyspecjalizowane instytucje (redakcje). Wszystkie te zmiany rodzą konsekwencje na płaszczyźnie komunikacji językowej w mediach. Imperatywem staje się przyciągnięcie uwagi odbiorcy. Przyjmuję, że jednym z elementów strategicznych może być wyrazista osobowość postaci medialnej, manifestująca się także jako pewne zachowania językowe.

Idiolektalność

Najbardziej wyrazistą manifestacją indywidualizmu językowego jest idio-lekt. Rozumiany jako przejaw adaptacji abstrakcyjnego systemu przez konkretny podmiot komunikujący w określonej sytuacji - stosownie dla potrzeb ekspresyj-no-komunikacyjnych danej jednostki, tonowany przez determinanty różnego

1

   Oznacza to, że determinacje społeczne, polityczne, ekonomiczne zostają zastępowane przez determinacje o charakterze kulturowym.

2

   Pisze o tym J. Mikułowski Pomorski, Jak narody porozumiewają się ze sot>q w komunikacji międzykulturowej i komunikowaniu medialnym, Kraków 2006, S. 347. Problematykę stereotypu narodowego (Polaka i Europejczyka) od r. 1992 bada CBOS. Porównanie auto-stereotypu Polaka z dominującym w naszym kraju stereotypem Europejczyka daje pogląd na to, wjakim stopniu Polacy uważają się za podobnych do mieszkańców Europy Zachodniej, a pod jakimi względami - za odmiennych od nich; www.cbos.pl/SPlSKOM.POL/2001/ K_062_0I J*DF [dostęp: 17.08.2008]. Por. też badania E. Sławko w ej nad ctnolektcm polskim (5 profil* komunikacyjnym polszczyzny. Z zagadnień komunikacji międzykulturowej i etnopragmatyii, [w:] śląskie studia lingwistyczne, red. K. Kleszczowa, J. Sobczykowa, Katowice 2003) i E. Lewandowskiego (Charakter narodowy Polaków i Innych, Warszawa 2008).

3

   Zob. badania i interpretację procesu w: Z. Bokszański, Indywidualizm a zmiana spo-Iccna. Polacy wobec nowoczesności - raport z badań. Warszawa 2007. Por. też koncepcję kodu sukcesu w monografii M. Wolny-Peirs, Język sukcesu we współczesnej polskiej komunikacji publicznej. Warszawa 2005.

4

   Badacze komunikacji werbalnej zajmujący się współczesną polszczyzną stwierdzają, że roku I9S9 był przełomowy nie tylko z punktu widzenia politycznego, ekonomicznego, społecznego. kulturowego, ale także zauważają jego wagę w wymiarze językowym: „Rok 1989 kończy! się pod znakiem zupełnie nowej polszczyzny - to byl już język po rewolucji. Najpierw dokonała się rewolucja polityczna, a w latach dziewięćdziesiątych XX wieku przyszła kolej na rewolucyjne zmiany gospodarcze, społeczne, kulturowo. Także one radykalnie zmieniły język polski". K. O żóg. „O roku ów!" - rok 1989 w historii języka polskiego, [w.] Spotkanie. Księga jubileuszowa dla Profesora Aleksandra Wilkonia, red. M. Kita, B. Witosz, Katowice 2005, s. 502. Rangę tego roku w pcriodyzacji historii języka polskiego w XX w. wskazuje I. Bajerowa, Zarys historii języka polskiego 1939-2000, Warszawa 2003.