img013 (65)

aspektów, obserwacja prowadzona pod określonym kątem widzenia.

W przeciwieństwie do obserwacji spostrzeganie spontaniczne nie ma charakteru selektywnego, dotyczy całego przedmiotu, jego różnych cech, wskutek czego jest ono bardziej powierzchowne niż obserwacja.

Selektywność obserwacji przejawia się m.in. w tym, że przy jej prowadzeniu staramy się zauważyć szczególnie ważne właściwości obserwowanego przedmiotu lub zjawiska. Zdaniem A. A. Smirnowa umiejętność obserwacji polega na dostrzeganiu „w przedmiotach charakterystycznych, ale mało widocznych właściwości, które na pierwszy rzut oka wydają się mało istotne”.¹

Dokonanie selekcji wśród cech przynależnych przedmiotowi obserwacji oraz wykrycie związków zachodzących w odniesieniu do badanych zjawisk wymaga aktywnej postawy umysłu. Jak zaznacza Bogdan Zawadzki,-; „obserwować coś, znaczy spostrzegać dany przedmiot wielokrotnie i myśleć o nim. W normalnych warunkach pojedynczy akt spostrzeżeniowy trwa bardzo krótko; obserwacja to szereg spostrzeżeń tego samego j przedmiotu, przerywanych okresami refleksji, zastanowienia, stawiania pytań, wysuwania wątpliwości, rejestrowania w pamięci uwag, wyciągania j wniosków itp., dotyczących przedmiotu obserwacji.”²

Aktywna postawa umysłu przejawia się w wystąpieniu u prowadzącego obserwacje procesów analizy, syntezy, porównywania, abstrahowania, wnioskowania. Ze względu na udział procesów myślenia obserwacja bywa określana jako „aktywne spostrzeganie”, „myślące spostrzeganie”, „spostrzeganie z namysłem”. Procesy myślenia umożliwiają z jednej strony dokonanie niezbędnej selekcji w przedmiocie obserwacji, z drugiej zaś są podstawą sformułowania wniosków interpretacyjnych, odgrywających ważną rolę przy opracowywaniu zebranych materiałów.

Metoda obserwacji znajduje wyjątkowo szerokie zastosowanie w licznych naukach przyrodniczych; każda z nich posiada odmienny przedmiot i sposób prowadzenia obserwacji. W fizyce przedmiotem ] obserwacji są zjawiska fizyczne, które bada się w toku eksperymentów, \ wykorzystując odpowiednie przyrządy pomiarowe. Astronom obserwuje ruchy ciał niebieskich posługując się teleskopem lub lunetą. Fizjolog prowadzi obserwacje procesów życiowych, anatom — budowy anatomicznej różnych organizmów. Mikrobiolog poznaje bakterie, obserwując je pod mikroskopem, stosując przy tym właściwe sposoby barwienia badanych preparatów.

Zdaniem niektórych autorów, przedmiotem obserwacji mogą być zarówno zjawiska zewnętrzne, jak też zachodzące w ludzkiej psychice. Jak twierdzi Wł. Zaczyński, obserwacja „[...] dotyczy spostrzegania zjawisk, które zachodzą wokół nas lub w nas samych (introspekcja)”.³ W ujęciu S. L. Rubinsztejna „obserwacja występuje w psychologii w dwóch zasadniczych formach: jako samoobserwacja, czyli introspekcja, i jako obserwacja zewnętrzna, czyli tzw. obserwacja przedmiotowa.³

Przyjmując powyższy sposób rozumienia obserwacji, należałoby wyróżnić jej dwa zasadnicze rodzaje, a mianowicie: obserwację obiektywnych zjawisk zachodzących w świecie zewnętrznym oraz obserwację subiektywnych zjawisk występujących w ludzkiej świadomości. Między tymi dwoma rodzajami zjawisk zachodzą istotne różnice, zaś sposób ich poznawania jest odmienny oraz opiera się na różnych założeniach metodologicznych. Z tych względów uzasadnione wydaje się być odróżnienie obserwacji psychologicznej jako metody poznawania obiektywnych faktów zachodzących w ludzkim zachowaniu oraz środowisku, w którym ono przebiega, od metody -introspekcji badającej subiektywne stany ludzkiej świadomości. W niniejszej pracy przyjmiemy powyższe rozróżnienie oraz odpowiadający mu sposób rozumienia obserwacji psychologicznej, dlatego nie będziemy w niej omawiać metody introspekcji, traktując ją jako różną od obserwacji metodę poznawania psychiki.

Rozważmy obecnie, na czym polega obserwacja psychologiczna oraz czym różni się ona od obserwacji prowadzonych w innych naukach.

Jedną ze specyficznych cech metody obserwacji psychologicznej jest jej przedmiot. W niektórych naukach obserwacje dotyczą rzeczy i zjawisk martwych. Przykładem mogą być obserwacje fizyczne, chemiczne, astronomiczne, geologiczne. W przeciwieństwie do nich przedmiotem obserwacji psychologicznych są żywe istoty. Mogą nimi być zarówno ludzie, jak zwierzęta, zarówno dorośli, jak dzieci. Sposób prowadzenia obserwacji psychologicznej częściowo zależy od ich przedmiotu: Odmienną technikę stosujemy przy obserwacji ludzi i zwierząt, obserwacji człowieka dorosłego, młodzieży, dzieci lub niemowląt. Niemniej jest to obserwacja zachowania się istot żywych, różniąca się w istotny sposób od obserwacji rzeczy i zjawisk martwych.

Obserwacje istot żywych przeprowadza również zoolog, botanik, anatom, antropolog; dokonywane przez nich obserwacje można określić mianem obserwacji przyrodniczych. Nasuwa się pytanie: Na czym

25

1

   Psychologia. Pod red. A. A. Smirnowa, A. N. Leontiewa, S. L. Rubinsztejna i B. M. j Tieptowa. Przekład z jęz. ros. 13. Baranowski i L. Łozowski. Warszawa 1966, PWN, s. 158.

2

   B. Zawadzki: Wstęp do teorii osobowości. Przekład z jęz. ang. B. Dubois, T. Szustrowa i i T, Zatchej pod red. naukową J. Rcykowskiego. Warszawa 1970, PWN, s. 171.

3

Wł. Zaczyński: Praca badawcza nauczyciela, jw., s. 62.

¹ S. L. Rubinsztejn: Podstawy psychologii ogólnej, jw., s. 46