img027 (47)

jemy się stenogramem, po czym opracowujemy go i wpisujemy do dziennika obserwacyjnego.

Przy rejestracji symbolicznej posługujemy się określonymi symbolami. Oto przykład rejestracji symbolicznej dokonywanej przy obserwacji zachowania się niemowlęcia:

—I — wyciągnięcie prawej ręki

L — wyciągnięcie lewej ręki

O — chwytanie przedmiotów

□ — rzucanie przedmiotów

A — gryzienie przedmiotów

< — odwrócenie głowy

X — śmiech

T — płacz

Obserwacja instrumentalna bywa określana mianem metody obserwacyjno-instrumentalnej. Rejestracji poczynionych obserwacji dokonuje się za pomocą odpowiednich urządzeń. Funkcję taką może spełniać aparat filmowy, urządzenie telewizyjne, aparat fotograficzny, magnetofon. Zastosowanie aparatu filmowego pozwala na utrwalenie zachowania się obserwowanej osoby i odtworzenie go w dowolnym czasie. Reprodukcja filmu w zwolnionym tempie umożliwia ujawnienie wielu drobnych szczegółów w zachowaniu się, dokonanie analizy różnych czynności, wykrycie występujących w nich błędów. Za pomocą telewizji obserwator może poznawać zachowanie się osób, nie będąc w ich najbliższym otoczeniu. Znajduje to zastosowanie przy obserwacji zabaw oraz innych form spontanicznego zachowania się dziecka, gdzie obecność obserwatora może wpływać modyfikująco na jego przebieg. Obserwowane czynności mogą być również rejestrowane za pomocą fotografii. Spełnia ona zarówno funkcję materiału dokumentacyjnego w badaniach naukowych, jak też ilustrującego określone zachowanie się. Za pomocą magnetofonu rejestrujemy reakcje werbalne obserwowanej osoby. Zapis dźwięku pozwala przy tym na utrwalenie nie tylko treści, lecz i formy oraz zabarwienia emocjonalnego rejestrowanych wypowiedzi.

4. Braki

i błędy w obserwacjach

Mimo pozornej prostoty metoda obserwacji psychologicznej nasuwa pewne trudności przy praktycznym posługiwaniu się nią. Są one częściowo uwarunkowane złożonością przedmiotu badania, którym jest zachowanie się. Poprawne opisanie go, a tym bardziej wyjaśnienie jego genezy, bywa trudniejsze niż opisanie i wyjaśnienie przyczyn występowania względnie prostych zjawisk fizycznych lub chemicznych. Źródło dodatkowych trudności stanowi stała zmienność zachowania się, pojawianie się coraz to nowych ruchów, reakcji, czynności, które mamy możliwie dokładnie zarejestrować i opisać. Zmienność ta cechuje zwłaszcza zachowanie się dziecka; dokładne opisanie go bez zastosowania odpowiednich usprawnień technicznych nie jest łatwe.

Trudności występujące przy obserwacjach uwarunkowane są również brakami w wiedzy o osobowości, istniejącymi rozbieżnościami, a nawet sprzecznościami na temat jej struktury i genezy. Chcąc poprawnie obserwować, należy przede wszystkim wyraźnie uświadomić sobie, co chcemy poznać. Na pytanie to trudno dać jednoznaczną odpowiedź wskutek braku jednolitej teorii osobowości, która byłaby powszechnie przyjęta i nie budziła zastrzeżeń. Brak właściwego systemu pojęć, umożliwiających ścisłe określenie przedmiotu obserwacji, to jeden z powodów występujących tu trudności i popełnianych błędów. W rezultacie, prowadząc obserwacje, posługujemy się nieraz albo określeniami zaczerpniętymi z mowy potocznej, które nie spełniają podstawowych wymagań wysuwanych w odniesieniu do terminologii naukowej, albo stosujemy jeden z istniejących systemów pojęciowych teorii osobowości. Porównując notatki prowadzone przez kilku obserwatorów przyjmujących odmienny system pojęciowy, napotykamy poważne rozbieżności w opisie, a tym bardziej interpretacji zebranych materiałów.

Prócz tych trudności przy praktycznym stosowaniu metody obserwacji popełniane bywają błędy wynikające z nienależytego przestrzegania głównych zasad obserwacji: Omówimy je obecnie, ilustrując za pomocą odpowiednich przykładów. Zapoznanie się z nimi może umożliwić ich uniknięcie oraz ułatwić poprawne zastosowanie metody obserwacji psychologicznej.

Obserwacje bywają nieraz zbyt fragmentaryczne i powierzchowne. Ograniczają się wtedy do krótkich notatek sprawozdawczych, nie dają wiernego obrazu zachowania się dziecka, nie dostarczają materiałów

53