img030 (51)

W obu przykładach prawidłowo odtworzono tylko fakty w zachowaniu się obserwowanych dzieci.

Jednym z błędów popełnianych przy obserwacjach jest brak ujmowania zachowania na tle sytuacji, w której znalazło się obserwowane dziecko. W rezultacie poszczególne formy zachowania się są dla nas niezrozumiałe, zaś zebrane w ten sposób materiały nie mogą stanowić podstawy do przeprowadzania prawidłowej psychologicznej analizy działania. Oto przykłady.

„Na lekcji dzieci uczyły się wiersza, powtarzając go wspólnie z nauczycielką. Po czterech powtórzeniach Janek nauczył się wiersza. Gdy nauczycielka go spytała, wygłosił wiersz bezbłędnie.”

Obserwacja ta nie pozwala na wyprowadzenie wniosków dotyczących pamięci Janka, gdyż nie wiemy, jak długi był wiersz i ile powtórzeń potrzebowały inne dzieci, aby się gó nauczyć.

„Obserwowałam Marysię na przerwie. Z początku była wesoła, a nawet śmiała się. Później zaczęła płakać, a gdy przestała, siedziała smutna aż do dzwonka. Chciałam z nią rozmawiać, ale nic mi nie odpowiedziała”.

W powyższej obserwacji brak przyczyn, które wywołały nagłą zmianę w zachowaniu się Marysi. Można przypuszczać, że spowodował ją jakiś konflikt z innymi dziećmi. Powinno to być jednak opisane, gdyż w przeciwnym razie zachowanie się dziewczynki jest niezrozumiałe.

Procesu poznawania dziecka nie można ograniczać do opisu jego zachowania się. Poznanie psychiki dziecka stanowi jedynie środek ułatwiający wypracowanie najskuteczniejszych metod oddziaływania pedagogicznego. O konieczności łączenia poznawania dziecka z oddziaływaniem na nie przy prowadzeniu obserwacji świadczyć mogą poniższe przykłady, w których zasada ta nie została uwzględniona.

„Na przerwie dzieci wybiegły na pobliskie wzgórze. Poszłam za nimi, aby obserwować Janusza. Chłopcy podzielili się na dwie grupy i przystąpili do zabawy «w wojnę». Zaczęli ciskać kamieniami. Jedni byli na górce, drudzy ją zdobywali. Janusz znajdował się w grupie, która broniła góry. Głośno krzyczał i ciskał kamieniami. Nagle jeden chłopiec zaczął płakać, z głowy ciekła mu krew. Inni przestraszyli się i skończyli zabawę. Janusz też wyglądał na przestraszonego. Zranionego chłopca koledzy zaprowadzili do szkoły, ale -bali się powiedzieć o tym nauczycielom, więc wytarli mu krew chusteczkami. Janusz także dał swoją chusteczkę. Później wszyscy spokojnie poszli do klasy.”

„Andrzej biegnie szybko po schodach do bufetu. Przybiegł i stanął koło stołu, prosząc

0    mleko i bułkę. Ponieważ nie stał w kolejce, koleżanki z jego klasy zwróciły mu uwagę, aby stanął w kolejce. Andrzej zmarszczył czoło, wykrzywił twarz i zaczął mrugać, podnosząc prawą rękę. w górę. Koleżanka chciała odepchnąć go od stołu, lecz Andrzej uderzył ją w głowę

1    stal dalej, Dostał mleko i bułkę bez kolejki.”

„Staszek ma procę i strzela z niej. Dziś obserwowałam, jak strzela! do gołębi, ale żadnego z nich nie trafił. Koledzy mówili, że Staszek wybił już kilka szyb. Dotychczas nie zdołałam tego zauważyć”.

We wszystkich opisanych przykładach konieczna była czynna ingerencja obserwatora, zastosowanie przezeń środków oddziaływania pedagogicznego, zmierzających do zmiany nieprawidłowego zachowania się obserwowanych dzieci. Postawa biernego obserwatora jest niewłaściwa, a nieraz nawet szkodliwa, dlatego poznawaniu obserwowanego dziecka powinno towarzyszyć właściwe oddziaływanie pedagogiczne.

Jednym z czynników wpływających zniekształcająco na treść obserwacji są procesy emocjonalne oraz niektóre cechy osobowości obserwatora. Jak zaznacza Ray Hyman, „[...] nasze spostrzeżenia i informacje ulegają wpływom i zniekształceniom pod wpływem takich czynników osobistych, jak uznawane wartości, uprzednie oczekiwania, normy społeczne itp.”¹ Również B. Zawadzki wyraża pogląd, że „na ocenę subiektywnego wyglądu ludzi rzutuje nie tylko przejściowy nastrój obserwatora, lecz także jego stałe postawy interpersonalne. Życzliwy i współczujący obserwator będzie «widział» w ludziach więcej pozytywnych cech niż podejrzliwy i nonszalancki mizantrop”.²

Dla uniknięcia tego rodzaju zniekształceń, przy dokonywaniu obserwacji należy przejawiać postawę rzeczowego obiektywizmu, rejestrować fakty istotnie występujące w zachowaniu się, nie. ulegać wpływowi własnych emocji, uprzedzeń i oczekiwań.

5. Arkusze obserwacyjne i plany obserwacji

Przy prowadzeniu obserwacji bywają stosowane arkusze obserwacyjne oraz karty indywidualności. Składają się one z szeregu pytań dotyczących obserwowanego dziecka ułatwiających prowadzenie obserwacji. W okresie międzywojennym najbardziej znany był w Polsce arkusz obserwacyjny opracowany przez Sekcję Psychologów Szkolnych przy Kole Psychologicznym im. Józefy Joteyko³, uzupełniony wskazówkami Stanisława Studenckiego⁴ w odniesieniu do zasad jego stosowania. Arkusze

59

1

   R. Hyman: Badania naukowe w psychologii. Przekład z jęz. ang. B. Kamiński. Warszawa 1968, PWN, s. 62.

2

   B. Zawadzki: Wstęp do teorii osobowości, jw., s. 191.

3

   Arkusz obserwacyjny opracowany przez Sekcję Psychologów Szkolnych przy Kole Psychologicznym im. Józefy Joteyko. Warszawa 1933, Nasza Księgarnia.

4

   St. Studencki: Jak obserwować dzieci? Warszawa 1931, Nasza Księgarnia.