img038 (44)

przerwach, gdyż są to najbardziej typowe sytuacje występujące w szkole. Na lekcjach można poznać przede wszystkim właściwości umysłu dziecka, jego zdolności i zainteresowania. Przerwy stwarzają natomiast więcej okazji do poznania pewnych cech temperamentu oraz postaw społecznych. W miarę możności pożądane jest również obserwowanie zachowania się dziecka w domu, w trakcie różnych zabaw, imprez, wycieczek oraz w innych sytuacjach życiowych.

Obserwacja umożliwia poznanie dodatnich, jak też ujemnych cech psychicznych dziecka. Nieraz na podstawie obserwacji przygodnych, prowadzonych w niektórych tylko sytuacjach życiowych kształtuje się jednostronny obraz zachowania się dziecka uwzględniający jedynie pewne dodatnie lub ujemne cechy. W ten sposób w szkole wytwarza się opinia

0    uczniach „dobrych”, „złych”, „zdolnych”, „leniwych”. Towarzyszy ona dziecku przez dłuższy czas,' utrudnia dostrzeżenie innych cech, które mogłyby stanowić punkt wyjścia do wypracowania skutecznych metod oddziaływania wychowawczego. Przyjęcie takich schematów uwalnia od stałego wysiłku umysłowego, który jest konieczny wtedy, gdy systematycznie obserwujemy dziecko oraz stwierdzamy w jego zachowaniu się nowe, niespodziewane fakty odbiegające nieraz od dotychczasowych opinii o nim. Taki sposób podejścia może dawać ujemne efekty wychowawcze i przyczynia się niejednokrotnie do pogłębiania istniejących już trudności.

Z powyższych względów należy obserwować dziecko w różnych sytuacjach życiowych, zaś stwierdzenie pewnych ujemnych właściwości psychicznych nie powinno wyznaczać opinii o dziecku i przesądzać o stosunku doń nauczyciela. Jeżeli uczeń nie wykazuje zainteresowań i zdolności do niektórych przedmiotów, może mieć dobre osiągnięcia w jakiejś innej dziedzinie. Jeżeli dziecko jest zarozumiałe lub kłamie, może posiadać inne, dodatnie właściwości, które stałyby się podstawą skutecznej pracy wychowawczej. Jeśli chłopiec bywa nadmiernie pobudliwy, przeszkadza na lekcji

1    łatwo popada w konflikt z kolegami, to nieraz w odpowiednich warunkach energia jego mogłaby być wykorzystana w inny sposób.

Przeciwieństwem jednostronnego poznawania zachowania się za pomocą obserwacji, dokonywanych w niektórych tylko sytuacjach, jest stałe konfrontowanie dotychczasowych opinii z nowymi faktami stwierdzonymi w innych okolicznościach. W ten sposób obraz zachowania się dziecka staje się pełniejszy i prawdziwszy, występują w nim zarówno cechy dodatnie, jak i ujemne. Takie wszechstronne poznanie stanowi zasadniczy warunek skutecznego oddziaływania pedagogicznego, które zmierza do rozwijania i wzmacniania cech dodatnich, hamowania i zwalczania — ujemnych. Wychodząc z tego założenia można w zachowaniu się „najtrudniejszych” nawet uczniów znaleźć cechy dodatnie, które umiejętnie kształcone stają się zaczątkiem zmiany zasadniczych składników ich osobowości.

Dla ilustracji zasady mówiącej o potrzebie przeprowadzania obserwacji w różnych sytuacjach życiowych oraż uwzględniania zarówno dodatnich, jak też ujemnych właściwości obserwowanego dziecka, podamy kilka przykładów. Na podstawie szeregu obserwacji można było określić Janusza jako niezdyscyplinowanego, agresywnego, przejawiającego skłonność do konfliktów. Obserwacje przeprowadzone w innej sytuacji pozwoliły na poznanie nowych faktów, które zmieniały dotychczasową opinię o Januszu.

„Obserwuję Janusza dłuższy czas, widziałam go już w różnych sytuacjach. Dotychczas zawsze awanturował się, kłócił lub płatał figle. Dzisiaj Janusz jest dyżurnym. Gdy weszłam do klasy, wycierał tablicę. Spytałam go, gdzie jest wychowawczyni. Janusz powiedział, że wyszła, ale zaraz przyjdzie. Podał mi krzesło i poprosił grzecznie, bym usiadła. Janusz powiedział, że jest dyżurnym i pilnuje, żeby w klasie był porządek. Do klasy weszło dwoje dzieci. Chłopiec zwrócił im uwagę, że na przerwie wszyscy powinni opuścić klasę, i poprosił je, żeby wyszły na korytarz. Gdy prośby nie pomagały, Janusz siłą wypchnął je za drzwi. Dostało się im przy tym po jednym «boksie». Janusz powiedział: «Niech wiedzą, że ja mam dyżur. Ja nikogo nie wpuszczę do klasy, bo klasa musi być wywietrzona)).”

Marek nie wykazywał postępów w nauce, na lekcjach był bierny, nie umiał odpowiedzieć na proste pytania, nigdy nie zgłaszał się do odpowiedzi, uchodził za dziecko opóźnione w rozwoju umysłowym. Jak inaczej zachowywał się on na boisku zabaw i gier:

„Chłopcy wybiegli na boisko z piłką. Przewodził im Marek. Zorganizował grę, rozdzielił chłopców na drużyny. Sam był bardzo zwinny, często trafiał piłką do kosza. Później chłopcy bawili się «w podchody)). Marek tak się dobrze zamaskował, że nikt nie wiedział, gdzie on się schował. Stale «strzelał» do innych, jego nikt nie mógł trafić. Dopiero gdy chłopcom sprzykrzyło się, krzyknęli na Marka, żeby się pokazał. Marek wyszedł z ukrycia, na plecach i nogach miał śmiecie i kawałki cegły”.

Czasem znów obserwacje pozwalają na wykrycie nie znanych dotychczas cech ujemnych. Oto jak zachował się Heniek, który dobrze się uczył, spełniał natychmiast polecenia nauczyciela, nie miał konfliktów z kolegami, uchodził za wzorowego i zdolnego ucznia.

„Heniek biegał na przerwie po ogrodzie szkolnym. Obserwowałem go, chłopiec nie wiedział jednak o tym. W pewnej chwili znalazł się między krzakami. W okolicy nie- było nikogo, prócz małej dziewczynki bawiącej się kamyczkami. Heniek rozejrzał się dokoła, po czym kopnął dziewczynkę, która zaczęła płakać. Kopnął ją jeszcze raz i uciekł.”

W skutecznym oddziaływaniu wychowawczym należy uwzględniać zmiany zachodzące w zachowaniu się. Przyjmowanie statycznego obrazu może być powodem błędnych opinii o dziecku. Uczeń uznany za „tępego”, „leniwego” pozostaje nieraz takim w opinii nauczycieli mimo

75