img039 (41)

starań, by polepszyć swe stopnie. Zniechęca go to do dalszych wysiłków i przyczynia się do rzeczywistego wystąpienia tych cech. Uczeń mający opinię „zdolnego” lub „pilnego” nadal otrzymuje dobre stopnie, a nawet jest chwalony przez nauczyciela, mimo że zaczyna zaniedbywać się w nauce.

Wyraźne zmiany w zachowaniu się dziecka nie zachodzą na ogół zbyt szybko i można je zauważyć prowadząc systematyczne obserwacje w ciągu dłuższego czasu. Pojedyncze reakcje są oczywiście różne w zależności od sytuacji i działających podniet zewnętrznych, nie świadczy to jednak jeszcze \ o przekształcaniu się struktury jego osobowości. W trakcie dokonywania poszczególnych obserwacji dziecko może być wesołe, smutne, zainteresowane treścią lekcji lub wykonywaniem czynności ubocznych,, bawić się zgodnie z kolegami lub miewać z nimi jakieś konflikty. Poznanie psycholo- i giczne dziecka wymaga wykrycia trwałych składników jego osobowości : oraz zachodzących w nich zmian. Oto dwa przykłady obserwacji ukazujące zmiany zaszłe w zachowaniu się Teresy na lekcji w wyniku zastosowania nowych metod oddziaływania wychowawczego.

„Na lekcji matematyki dzieci siedzą bardzo cicho. Również Teresa siedzi nieruchomo ' w swej ławce z rękami założonymi w tył i wodzi wzrokiem za nauczycielem. Dzieci rozwiązują zadania z pamięci. Gdy ktoś wolno wstaje lub przy odpowiedzi podpiera się o ławkę, : nauczyciel upomina go surowo. Teresa też jest pytana. Wstaje, nie mówi ani słowa, widzę, że drżą jej ręce. Nauczyciel mówi: «Siadaj! Ty nigdy nic nie wiesz». Teresa siada, na jej twarzy występują rumieńce. Nadal siedzi sztywno z rękami założonymi w tyl, wpatruje się w nauczyciela. Przy rozwiązywaniu zadań na tablicy Teresa też jest pytana. Bierze kredę do ręki i stoi nieruchomo przy tablicy. Nauczyciel przynagla ją, denerwuje' się, że nie umie ona rozwiązać zadania. Dziewczynka jest czerwona na twarzy, drżą jej wargi;¹ wraca na miejsce nie napisawszy nawet jednego znaku na tablicy”.

„Jestem na lekcji języka polskiego. W klasie Teresy od dwóch tygodni jest nowa nauczycielka. Do dzieci odnosi się łagodnie, nieraz śmieje się i opowiada ciekawe historyjki. Teresa zupełnie inaczej zachowuje się teraz na lekcji. Dobrze odpowiada na pytania, nie jest już zalękniona. Gdy nauczycielka spytała, kto chciałby pomóc jej w przygotowaniu gazetki ściennej, Teresa od razu się zgłosiła”.

Przedstawione tu obserwacje wskazują na zmiany zaszłe w zachowaniu się Teresy na lekcjach. Inny stosunek nowej nauczycielki do dzieci wpłynął na to, że dziewczynka w stosunkówo krótkim czasie przestała być zalękniona i bierna, zaczęła brać czynny udział w lekcji, zainteresowała się omawianymi na niej tematami.

Obserwacje notujemy zazwyczaj w dzienniku obserwacyjnym.

W praktyce szkolnej najczęściej prowadzimy dzienniki obserwacyjne dzieci, które sprawiają trudności wychowawcze, wykazują objawy niedorozwoju umysłowego, zaburzeń nerwicowych lub umysłowych i dlatego wymagają dokładniejszego poznania psychologicznego.

Na początku dziennika obserwacyjnego podajemy zwykle wstępne informacje o obserwowanym dziecku. Zawierają one jego imię i nazwisko, wiek, klasę i szkołę, do której uczęszcza, adres domowy, krótkie informacje o rodzicach i rodzeństwie. Możemy tu również zamieścić opis zewnętrznego wyglądu dziecka, jego rozwoju fizycznego, czystości osobistej, wad rozwojowych lub innych symptomatycznych cech zewnętrznych.

Przy poszczególnych obserwacjach wpisujemy datę, miejsce, warunki, czas trwania obserwacji oraz jej cel. Uwzględnienie tych danych pozwala na ogólne zorientowanie się, w jakiej sytuacji była prowadzona obserwacja.

Dane informacyjne o warunkach obserwacji, jak też sam opis zaobserwowanego zachowania się, mogą być mniej lub bardziej dokładne. W miarę możliwości obserwacje powinny być notowane dokładnie, gdyż dają one wtedy pełniejszy obraz zachowania się obserwowanego dziecka. Jest to szczególnie niezbędne przy ćwiczeniach w obserwacji psychologicznej, mających ,na celu opanowanie umiejętności posługiwania się tą metodą. Dokładnie notowane obserwacje są także przydatne wówczas, gdy organizuje się je w celach naukowych. Dziennik obserwacyjny, prowadzony przez nauczyciela w szkole lub wychowawcę w zakładzie wychowawczym, zawiera natomiast zazwyczaj krótsze i bardziej lakoniczne notatki. Uwarunkowane to jest zarówno brakiem czasu na zbyt drobiazgowe notowanie obserwacji, jak też większą wprawą w ujmowaniu wyjątkowo ważnych faktów z równoczesnym pominięciem tych, które nie przyczyniają się do bliższego poznania obserwowanego dziecka.

Przy notowaniu obserwacji w dzienniku obserwacyjnym posługujemy się nieraz odpowiednimi schematami lub tabelami. Andrzej Jurkowski zaznacza, że sposób notowania obserwacji jest uwarunkowany złożonością obserwowanych zjawisk. Przy dokonywaniu obserwacji zjawisk prostszych, związanych na przykład ze sposobem reagowania niemowlęcia na różne bodźce zmysłowe, wystarczy prosty schemat uwzględniający działające podniety oraz wywołane przez nie reakcje:^{1 2}

Zmiany w sytuacji bodźcowej	Zmiany w zachowaniu się dziecka	7 Uwagi

Przy notowaniu obserwacji, dotyczących bardziej złożonych czynności występujących u dziecka, można posłużyć się następującą tabelką.²

77

1

   A. Jurkowski: Próba ujęcia specyfiki badań i metod psychologii rozwojowej. „Materiały do nauczania psychologii”. Pod red. L. Woloszynowej. S. III, t. I. Wyd. 2, jw., s. 200.

2

   Tamże, s. 201.