img069 (17)

lecz z mocną władzą centralną w obejmującym większość kraju królestwie pruskim. Wielka Brytania - krajem wewnętrznie zróżnicowanym (Anglia, Walia, Szkocja) o znacznym stopniu samorządu przy wielkim wpływie miejscowej arystokracji i miejscowych notabli. Te różnice rzutowały też na struktury lokalne.

Podstawą mikrostruktur społecznych była oczywiście rodzina. Zycie w rodzinie stanowiło normę obyczajową i poniekąd prawną. W krajach zachodnioeuropejskich, o których obecnie mowa, typy rodzin odpowiadały różnemu stanowi posiadania, zawodom i trybowi życia poszczególnych warstw, a więc można było mówić o rodzinie arystokratycznej, mieszczańskiej czy typowej dla klasy średniej, drobnomieszczańskiej, robotniczej, wreszcie chłopskiej. Wspólnym zjawiskiem była obyczajowa, a nawet prawnie jeszcze zagwarantowana przewaga mężczyzny, ledwie podważana przez niektórych pisarzy, publicystów, feministki (sufrażystki - mówiono wówczas, nawiązując do walki o prawa wyborcze kobiet, od franc. i ang. saffrage - glos wyborczy, głosowanie), podporządkowana pozycja dzieci, licznych wówczas zarówno w rodzinach bogatych, jak i biednych.

Niektórzy badacze historii społecznej Europy (Hartmut Kaelble) upatrują w specyfice rodziny (zachodnio-)europejskiej jedną z najważniejszych cech szczególnych społeczeństw europejskich. Według nich od stuleci rodzina europejska charakteryzowała się indywidualizmem (rodzina dwupokoleniowa, tj. rodzice i dzieci, a nie wielopokoleniowa rodzina patriarchalna o charakterze rzec można rodowym), stosunkowo późnym wiekiem zawierania małżeństwa (a więc jednak mniejszą liczbą dzieci nawet przy całkiem żywiołowym płodzeniu, a tym bardziej przy elementarnym nawet planowaniu rozwoju rodziny); pozostawało też sporo ludzi samotnych, czy to przez pewien okres, czy przez całe życie. Z tych konstatacji wyciąga się daleko idące wnioski, np. o rozwoju praw jednostki i tendencji demokratycznych w Europie właśnie ze względu na potrzebę zabezpieczenia małej rodziny i samotnej jednostki, nie znajdujących oparcia w strukturach krewniaczych i rodowych, słabszych tu niz w społeczeństwach pozaeuropejskich i w ogóle we wspólnotach bardziej prymitywnych. Mała rodzina i duża liczba bezżennych młodych ludzi (ze względu na późne zawieranie małżeństwa) sprzyjały indywidualizmowi, migracjom, adaptacji do różnych warunków zewnętrznych, odkryciom, inicjatywie indywidualnej itp. Taki system rodzinny miał ograniczać się w przeszłości do zachodniej Europy, w pozostałych częściach kontynentu miały funkcjonować struktury patriarchalne, mocniej krępujące jednostkę. Tu może leży jedyna w swoim rodzaju tajemnica Europy, która wyhodowała samo-18 rozwijający się system kapitalistyczno-industrialny; potem inni starali się go

naśladować. Mówiąc w przenośni, tylko w Europie (przede wszystkim w Anglii) dokonał się takeoff, start do samonapędzającego się rozwoju gospodarczego, a co za tym idzie i społecznego.

Trudno powiedzieć, czy tak daleko idące wnioski są w pełni uzasadnione i czy rzeczywiście zachodnioeuropejska rodzina tak bardzo różniła się od struktur występujących np. w Europie Środkowo-Wschodniej, w tym na ziemiach polskich. Powstaje pytanie, czy powszechność w części Europy wielopokoleniowej rodziny patriarchalnej - swoistego rodu - nie jest mitem, i czy jej realny zasięg nie ograniczał się do specyficznych środowisk i odosobnionych regionów. Rozważania na ten temat wykraczają poza nasz temat i kompetencję. Trudno jednak w ogóle nie odnotować tego problemu.

Gdy mowa o rodzinie, trzeba koniecznie wspomnieć o zjawisku ogromnie ważnym dla charakteru i oblicza społeczeństwa, a mianowicie o procesach demograficznych. Modernizacja społeczeństw przemysłowych szła w parze ze zjawiskiem o ogromnym znaczeniu, zwanym przejściem demograficznym. Były to procesy, które zaczęły się w najbardziej rozwiniętych gospodarczo i cywilizacyjnie krajach Europy jeszcze w XVIII wieku, potem objęły stopniowo i inne kraje w miarę ich rozwoju, i nie zakończyły się jeszcze ostatecznie do dzisiaj. Najogólniej ujmując mamy tu do czynienia z przejściem od rozwoju demograficznego regulowanego przez naturę, opartego na prawie nie kontrolowanym płodzeniu dzieci, którego skutki są niwelowane (lub prawie niwelowane) przez wysoką śmiertelność i krótkie przeciętnie życie jednostki, a zwłaszcza przez ogromną śmiertelność noworodków i małych dzieci - do świadomie planowanego rozwoju rodzin w warunkach niskiej śmiertelności, przeciętnie długiego życia i wyrażającej się w kilku promilach śmiertelności niemowląt (tj. kilku przypadkach zgonów na 1000 urodzeń żywych). Ostateczny efekt naturalnego i „kulturalnego” mechanizmu demograficznego jest podobny, przynajmniej w zakresie przyrostu naturalnego: ludność nie zwiększa się liczebnie, łub zwiększa się bardzo niewiele, ale gdy w pierwszym wypadku społeczeństwo jest, przeciętnie biorąc, „młode”, ma wiele dzieci i młodzieży, a mało starców, to w drugim wypadku jest odwrotnie: ludzie starzy są liczni, a młodzieży jest stosunkowo niewiele. Mechanizm ten został opisany w sposób schematyczny, trzeba bowiem dodać, że różne okoliczności cywilizacyjne i historyczne modyfikują przebieg tego procesu w różnych społeczeństwach, a kataklizmy historyczne - wojny - hamują go i zniekształcają.

W tej ewolucji demograficznej poszczególne kraje i regiony Europy uczestniczyły w sposób zależny od stopnia ich rozwoju cywilizacyjnego, nic więc dziwnego, że na przełomie wieków były w Europie kraje w zaawansowanym