img074 (27)

z rodzajów interpretacji zachowania się wpływem świadomych procesów psychicznych.

Cel można także określić jako nie istniejący stan rzeczy, który dana osoba realizuje za pośrednictwem swego zachowania się. Ten sposób interpretacji bywa nazywany „wyjaśnieniem teleologicznym”. W ujęciu S. Nowaka opiera się ono na założeniu, że „[...] pewne układy (ludzie, organizmy, systemy społeczne) działają lub zachowują się w ten sposób, iż niezależnie od zmieniających się okoliczności bądź utrzymują pewien trwały stan równowagi, bądź też konsekwentnie zmierzają do pewnego stanu, tak długo, dopóki go nie osiągną. Odnosi się wówczas wrażenie, jakoby cel układu (stan równowagi czy stan, do którego dążą w przyszłości) był również siłą napędową zmian lub przyczyną stabilności. Tym samym zrozumienie celu układu to tyle, co wyjaśnienie jego zachowania”.¹ Pod wpływem istniejącego celu dana jednostka „[...] działa w sposób kierunkowy, tj. dążąc do stałego wzrostu pewnych parametrów czy maksymalnego przybliżenia się pewnego celu bez względu na stałe czy zmieniające się okoliczności”.²

Czynności występujące w określonych sytuacjach życiowych mają sprzyjać realizacji celów spełniając przez to pozytywną funkcję przystosowawczą. Na przykład u ucznia, którego zadaniem jest uzyskanie promocji do następnej klasy, pozytywną funkcję przystosowawczą spełniają czynności przyjmujące postać wykonania zadań domowych, poprawnie udzielanych odpowiedzi na lekcjach, zdyscyplinowanego zachowania się w szkole. Dla sportowca, którego cel stanowi zdobycie tytułu mistrzowskiego, pozytywną funkcję posiada systematyczny trening, higieniczny tryb życia, zwiększenie umiejętności i wiadomości związanych z uprawianą dyscypliną sportu.

Zachowania się sprzyjające realizacji celów działania spełniają natomiast negatywną funkcję przystosowawczą. Dla ucznia znajdującego się w trudnych warunkach materialnych i utrzymującego się ze stypendium, negatywną funkcję przystosowawczą mają różne wykroczenia lub naruszenia regulaminu szkolnego. Wpływają one na obniżenie stopnia ze sprawowania, a to powoduje odebranie stypendium, utrudniając lub uniemożliwiając kontynuowanie nauki, będącej warunkiem zrealizowania takich celów, jak ukończenie szkoły, zdobycie kwalifikacji zawodowych i odpowiedniej pozycji społecznej.

Cele działania są źródłem selektywnego charakteru zachowania się, reagowania tylko na niektóre spośród aktualnie występujących podniet i sytuacji. Tak na przykład podczas egzaminu lub w czasie pisania zadania klasowego uczeń reaguje tylko na związane z tym podniety, natomiast nie zwraca uwagi na inne wydarzenia zachodzące w jego otoczeniu. W grupie chłopców grających w piłkę, których celem jest odniesienie zwycięstwa w tej grze, wpływ na ich zachowanie wywierają wyłącznie bodźce i sytuacje wiążące się z rozgrywanym meczem.

O zależności zachowania się od określonych celów działania świadczą następujące przykłady:

„Na lekcji matematyki uczniowie mieli pisać zadanie klasowe. Nauczyciel oświadczył, że od wyników tego zadania będzie zależeć stopień półroczny z matematyki. Staszek, któremu groziła ocena niedostateczna, już na przerwie wykazywał duże zainteresowanie mającą się odbyć klasówką. Z ożywieniem rozmawiał z kolegami o przypuszczalnym temacie zadań, przeglądał podręcznik matematyki, coś wypisywał zeń na malych karteczkach (prawdopodobnie były to «ściągi»). Na propozycję kolegi z innej klasy, aby poszedł na boisko zagrać w piłkę, odpowiedział: «Daj spokój. Nie mam czasu». Upewnił się, czy ma w piórze atrament, pobiegł do sąsiedniej klasy, by pożyczyć brakujący mu cyrkiel i kątomierz. W czasie odczytywania tematów zadania siedział nieruchomo wpatrzony w tablicę. Po przepisaniu do zeszytu tematów, zabrał się natychmiast do rozwiązywania zadań. Przez całą lekcję siedział pochylony nad zeszytem. Rozwiązywania zadań nie przerwa! nawet wtedy, gdy do klasy wszedł woźny i nauczyciel odczytywał zarządzenie dyrektora szkoły.

Wniosek: Zachowanie się Staszka na lekcji oraz na poprzedzającej ją przerwie można tłumaczyć realizowaniem przezeń celu. którym było poprawne rozwiązanie zadania klasowego. Cel ten wyznaczał wystąpienie wszystkich opisanych wyżej czynności”.

„Na boisku szkolnym byl rozgrywany mecz o mistrzostwo szkoły między reprezentacją klasy VI i VII. W końcowej fazie meczu wynik byl remisowy. Gra stawała się coraz bardziej emocjonująca, gracze obu drużyn nie ustawali w wysiłkach, by strzelić zwycięską bramkę. W pewnej chwili na ulicy kolo boiska szkolnego zc zgrzytem zahamował samochód — omal nic doszło do wypadku. Powstało małe zbiegowisko. Nikt z grających nie zainteresował się tym, co zaszło na ulicy, która była dobrze widoczna z boiska.

Wniosek: Zachowanie się grających było określone przez cel ich działania: odniesienie zwycięstwa w meczu o mistrzostwo szkoły. W tej sytuacji nie działały na nich inne podniety poza podnietami związanymi z rozgrywanym meczem. Świadczy o tym brak zwrócenia uwagi oraz przerwania gry wskutek wydarzenia zaszłego na ulicy, które w innych okolicznościach wywołałoby zapewne zainteresowanie się nim chłopców”.

Cele działania realizowane przez daną jednostkę nie zawsze są przez nią uświadamiane. Z tego względu nie można ich utożsamiać z występującymi aktualnie w świadomości przeżyciami psychicznymi, choć niejednokrotnie stanowią one subiektywne odzwierciedlenie celów działania. Świadczy o tym poniższy przykład. Opisanego w nim zachowania się nie można wystarczająco wyjaśnić ani zaistniałą sytuacją obiektywną, ani też treścią aktualnych przeżyć psychicznych. Interpretacja wymagała natomiast u-względnienia pewnych celów życiowych działającej osoby, którą nie uświadamiała sobie związków zachodzących między jej zachowaniem się, a tymi celami.

10* 147

1

   S. Nowak: Metodologia badań socjologicznych, jw., s. 359.

2

   Tamże.