img072 (27)

8. Psychiczne mechanizmy zachowania się

Dokonując interpretacji zachowania się dzieci i młodzieży, możemy uwzględnić jego zależność od mechanizmów psychicznych. Przy przeprowadzaniu tego rodzaju interpretacji znajdują zastosowanie założenia różnych teorii i kierunków psychologicznych. Przedstawiciele psychologii głębi (Z. Freud, A. Adler i in.) próbowali tłumaczyć zachowanie się oddziaływaniem podświadomości, konfliktami między świadomymi i podświadomymi procesami psychicznymi, wpływem kompleksów powstałych w okresie wczesnego dzieciństwa. Wielu autorów przy interpretacji ludzkiego zachowania się zwraca szczególną uwagę na motywujący wpływ potrzeb, trudności występujących przy ich zaspokajaniu, powstałych na tym tle frustracji.

Określone mechanizmy psychiczne są pomocne przy analizowaniu przyczyn trudności wychowawczych, trudności w nauce, konfliktów z otoczeniem, niektórych zaburzeń nerwowych i umysłowych.

W opisanym niżej przypadku szfereg faktów zaobserwowanych w zachowaniu się można próbować tłumaczyć wpływem poczucia mniejszej wartości, które — zgodnie z założeniami psychologii indywidualnej — staje się powodem dążenia do kompensacji go za pośrednictwem określonego działania.

„Chłopcy wołali za Józkiem «baryłka» (chłopiec jest gruby i niezgrabnie chodzi). Józka bardzo to złościło, koledzy jeszcze bardziej mu dokuczali i śmiali się z niego. Jeden z nich narysował na tablicy beczkę, dodał do niej krótkie ręce, nogi i głowę i podpisał: «Józek — Barylka». Józek rzucił się na niego, zaczęła się bójka. Józek jest silny i pobił przezywającego go kolegę, który zaczął uciekać. Inne dzieci wolały. «Nie daj się! Bij Baryłkę!» Józek starł rysunek z tablicy i pokazał język chłopcom.

Lekcja prac ręcznych. Uczniowie lepią figurki z gliny. Józek bardzo uważnie wykonuje swą pracę. Mówi do kolegi: «Zobaczycic, że moja będzie najlepsza». Jako pierwszy kończy pracę, przychodzi do nauczycielki i przynosi jej swą figurkę. Nauczycielka pokazuje pracę Józka dzieciom, chwali go za szybkie i dobre wykonanie. Chłopiec rozgląda się po klasie. Mówi: «Oni nawet połowy jeszcze nie zrobili. Ja proszę pani do końca lekcji ulepię jeszcze jedną figurkę». Nauczycielka daje mu glinę. Józek wraca na miejsce i zabiera się do pracy. Od czasu do czasu spogląda na inne dzieci. Kończy drugą figurkę przed dzwonkiem. Mówi do kolegi: «Ja zrobiłem dwie ulepianki. Franek nie skończył nawet jednej». Oddaje swą pracę nauczycielce, patrzy na nią, jakby oczekiwał na ponowną pochwałę.

Dzieci pomagają w porządkowaniu gabinetu przyrodniczego. Pomaga również Józek. Choć jest dość ociężały, uwija się bardzo żwawo, szybko wykonuje wszelkie polecenia nauczycielki. Podlewa kwiaty, ustawia słoiki z kwiatami, przynosi świeżą wodę dla rybek. Kilkakrotnie pyta: «Proszę pani, co teraz mam zrobić'.’» Nauczycielka chwali Józka, który staje się jeszcze bardziej aktywny. Jeden z chłopców wylewa wodę na podłogę. Józek krzywi się i mówi: «Fujara. Wy nic nie umiecie zrobić». Zwraca się do nauczycielki: «Proszę pani, prawda, że ja lepiej pomagam?» Nauczycielka odpowiada: «Ty pomagasz, inne dzieci tcż». Józek jest wyraźnie niezadowolony; mówi: «Oni to tylko umieją wylewać wodę na podłogę)).

Wniosek: Zachowanie się Józka można wyjaśnić w następujący sposób: Poczucie mniejszej wartości na tle wyglądu powoduje chęć wyróżnienia się i górowania nad innymi dziećmi, które w różnych formach przejawia się w opisanych tu obserwacjach”.

Niektóre trudności wychowawcze można interpretować z punktu widzenia założeń teorii frustracji, która wskazuje na związek frustracji z zachowaniem się. W opisanym niżej przypadku agresywne zachowanie się Bolka wyjaśniono wpływem frustracji wiążącej się z istniejącymi warunkami środowiskowymi i metodami wychowawczymi stosowanymi przez jego rodziców.

„Bolek wszczął dziś na przerwie awanturę. Podszedł do jednego z chłopców z niższej klasy i uderzył go. Koledzy poszkodowanego usiłowali go bronić. Chłopiec rzucił się ha nich z lurią i jednemu z nich rozbił nos. Dopiero interwencja dyżurnego nauczyciela położyła kres bójce.

Na lekcji prac ręcznych Bolek kilkakrotnie ukłuł jedną z dziewczynek szpilką. Gdy ta zagroziła mu, że powie o tym nauczycielce, Bolek powiedział, że jeśli to zrobi, «to jej rodzona matka nie pozna». Dziewczynka rozpłakała się, nie poskarżyła się jednak nauczycielce.

Po zakończeniu lekcji Bolek podstawił nogę jednemu z kolegów, który upad! na podłogę. Gdy ten podnosił się, Bolek stal obok przyglądając' się mu z drwiącym uśmicćhem. Gdy chłopiec zaczął odgrażać się Bolkowi, ten uderzył go kułakiem i powiedział, że jeśli nie będzie cicho siedzieć, to jeszcze tego pożałuje.

W klasie jednej z dziewczynek ukradziono scyzoryk. Jak się okazało, sprawcą kradzieży był Bolek. Do szkoły wezwano jego matkę, która weszła do klasy w czasie trwania lekcji i w obecności wszystkich dzieci i nauczycielki kilkakrotnie uderzyła chłopca po twarzy, wyzywając go przy tym od chuliganów i złodziei.

Wywiad środowiskowy wskazał, że warunki mieszkaniowe i materialne w domu rodzinnym Bolka są bardzo ciężkie. W jednej izbic, dość przy tym ciemnej, mieszka pięć osób. W mieszkaniu panuje brud i nieład. Ojciec Bolka jest niewykwalifikowanym robotnikiem, matka nie pracuje zawodowo, w mieszkaniu prócz rodziców, Bolka i jego brata, mieszka babka, która od kilku lat choruje i przeważnie leży w łóżku. W domu są stale awantury, rodzice często stosują wobec dzieci surowe kary fizyczne, gdyż —jak twierdzą — «inaczej nie da rady z nimi». Bolek kilkakrotnie kradł w domu pieniądze. Sąsiedzi skarżą się, że kradnie im z ogrodu owoce i jarzyny. Po każdym wykroczeniu Bolka ojciec odwołuje się do pomocy kija lub pasa, bo uważa, że inaczej «z dziecka wyrośnie zbój».

Wniosek: Zachowanie agresywne występujące u Bolka można tłumaczyć wpływem warunków środowiskowych, częstym stosowaniem przez rodziców, szczególnie przez ojca, surowych kar fizycznych. Powstałe na tym tle frustracje są powodem agresywnego zachowania się, występującego na terenie szkoły w stosunku do słabszych dzieci”.'

Przedstawione przykłady ilustrują, jak w interpretacji zachowania się dziecka można próbować wykorzystać założenia niektórych teorii psychologicznych. Interpretacje tego typu trzeba przeprowadzać ostrożnie, zachowując wobec nich należyty krytycyzm. Jest to konieczne przede wszystkim ze względu na dyskusyjny charakter tych teorii, których założenia budzą szereg zastrzeżeń. Dotyczy to w dużej mierze psychoanalizy i innych teorii psychologii głębi, które od chwili powstania były przedmiotem licznych

143