img076 (23)

w miarę pełny obraz zachowania się, poznać jego genezę, określić kierujące nim prawidłowości, trzeba stosować różne sposoby jego psychologicznej interpretacji. Ograniczanie się do jednego z nich prowadzi do sztucznego wyizolowania niektórych czynników mających, wpływ na zachowanie się, nie ukazuje w pełni związków łączących je z podłożem fizjologicznym i środowiskiem życiowym. Niewystarczające jest zawężenie się do wyjaśniania zaobserwowanych czynności treścią subiektywnych założeń, z pominięciem wpływu czynników fizjologicznych oraz środowiska społecznego obserwowanej jednostki. Z drugiej strony nie można uznać za zadowalającą interpretację behawiorystyczną, która sprowadza analizę zachowania się do ustalenia związków zachodzących między reakcjami a określonymi podnietami zewnętrznymi, bez uwzględnienia roli subiektywnych przeżyć psychicznych i stanowiących ich podłoże procesów fizjologicznych. Dla pełnego poznania genezy zachowania się nie wystarcza zarówno zawężenie zakresu interpretacji do ustalenia wpływu aktualnych podniet środowiskowych, jak też tłumaczenie go wyłącznie oddziaływaniem dawniejszych doświadczeń indywidualnych nabytych niejednokrotnie jeszcze w okresie niemowlęctwa lub wczesnego dzieciństwa. Za niewłaściwe należy uważać zarówno negowanie roli różnych teorii psychologicznych i fizjologicznych przy określaniu genezy zachowania się dziecka, jak też uznanie jednej z nich za wyłączną podstawę jego interpretacji. Tylko łączne zastosowanie wielu sposobów interpretacji może pozwolić na bliższe poznanie zachowania się oraz wykrycie kierujących nim praw. Gdy natomiast ograniczymy się do jednego sposobu interpretacji, pewne fakty pozostają niezrozumiałe lub też istnieją wtedy możliwości różnorodnego ich wyjaśnienia.

Tak na przykład po zaobserwowaniu konfliktu, w którym uczestniczyło dane dziecko, nieraz nie jesteśmy początkowo w stanie trafnie określić, co ten konflikt wywołało, czy świadczy on o skłonnościach agresywnych, braku umiejętności współżycia społecznego, czy też stanowi reakcję obronną, spowodowaną zachowaniem się innych dzieci. Podobnie brak należytego przygotowania się do lekcji, stwierdzony u danego ucznia, może pojawić się na skutek jego małej sprawności umysłowej, niewłaściwego stosunku do pracy, ujemnego wpływu kolegów, braku warunków do wykonywania prac domowych, błędów wychowawczych popełnionych przez rodziców lub nauczycieli. Który z różnych sposobów wyjaśnienia zaobserwowanych faktów jest słuszny, można ustalić dopiero wtedy, gdy oprzemy się na bogatych materiałach rzeczowych zebranych za pomocą systematycznych obserwacji oraz zastosujemy różnorodne sposoby interpretacji.

Psychologiczna interpretacja zachowania się jest zazwyczaj przeprowadzana w pewnej kolejności. Na wstępie staramy się poznać obiektywne fakty, które stwierdzamy w wyniku obserwacji, Szczegółowe poznanie i należyte zarejestrowanie tych faktów stanowi zasadniczy warunek przeprowadzenia poprawnego wyjaśnienia zachowania się.

Przystępując do ich psychologicznej interpretacji trzeba rozważyć, jakie cele dana czynność mogła realizować. Cele te odzwierciedlają się nieraz w świadomości działającej jednostki w formie wyobrażeń, myśli, uczuć, pragnień i dążeń. Cele działania nie zawsze są jednak uświadamiane. Dlatego też nie można ich utożsamiać z przeżyciami psychicznymi, określanymi na podstawie danych introspekcyjnych. Uwzględniając związek celów z wynikami działania przyjmującymi formę odpowiednich wytworów, można z nich domyślać się celów realizowanych przez daną jednostkę. Działanie nie zawsze prowadzi do powstania tych wytworów, z których wnioskujemy o jego celu. Cele te można także określać wykorzystując znajomość sytuacji życiowej działającej osoby, stojących przed nią zadań do realizacji, stawianych jej wymagań, wykonywanych przez nią funkcji społecznych.

Poznając fakty występujące w zachowaniu się należy określić zewnętrzne warunki ich powstania. Dlatego nie ograniczamy się do obserwacji zachowania się, lecz dokonujemy również obserwacji podniet i sytuacji działających aktualnie na daną jednostkę, ustalając zachodzące tu powiązania. W miarę możności staramy się przy tym manipulować poszczególnymi podnietami zewnętrznymi, stwarzać sytuacje eksperymentalne powodujące ich wystąpienie, by dokładniej określić ich wpływ na zachowanie się. Trzeba ponadto uwzględnić jego zależność od całokształtu podniet tworzących aktualne środowisko życiowe danej jednostki oraz podniet dawniej działających, wyznaczających zakres i treść jej doświadczeń indywidualnych.

Opis zachowania się i jego warunków zewnętrznych nie wystarcza do wyczerpującego poznania go. Niezbędne jest też wzięcie pod uwagę innych prawidłowości, związanych z funkcjonowaniem procesów i mechanizmów psychicznych oraz fizjologicznych. Należy ustalić, jak sytuacja, w której wystąpiło określone zachowanie się, odzwierciedliła się w świadomości obserwowanej jednostki w formie przeżyć psychicznych, w¹ których można doszukiwać się motywów jej działania. Przy badaniu motywacji musimy także wziąć pod uwagę rolę mechanizmów psychicznych, których istnienia i funkcjonowania domyślamy się na tle informacji uzyskanych w trakcie obserwacji, jak też zebranych za pomocą innych metod. Przeprowadzając interpretację zachowania się. trzeba również określić jego zależność od procesów i mechanizmów fizjologicznych. Poznanie niektórych z nich oraz ustalenie ich wpływu na zachowanie się jest możliwe na podstawie jego obserwacji. Nieraz wymaga to przeprowadzenia specjalistycznych badań fizjologicznych ułatwiających ich dokładniejsze diagnozowanie.