48135 Obraz1

LXXll EWOLUCJA MYŚU KRYTYCZNEJ

turowy. którego w miarę pełny obraz wyłania się dopiero w toku krytycznego opisu pamiętników oraz dokumentów prawnych, etnograficznych, ekonomicznych, statystycznych, przy jednoczesnym uwzględnieniu dociekań znawców geografii, dyplomatyki, numizmatyki itd. Mochnacki także od artystów słowa czy sceny wymaga szacunku dla historycznych źródeł, znawstwa epoki, umiejętności kreowania atmosfery czasu historycznego, wnikania w mentalność dawnych bohaterów — jednym słowem domaga się rzetelnej wiedzy naukowej z wielu dziedzin. Historia naukowa wyraźnie wypiera tu historie traktowaną pierwotnie w duchu metafizycznym i mitologicznym, a romantyczne pojęcie poezji, rozwinięte w obszernych rozprawach na łamach „Dziennika Warszawskiego", stopniowo zanika.

Rozwinięta koncepcja historii jako wielkiego obszaru kulturowego stanowi ważny element jego tożsamościowej teorii narodu. Konsekwencje myślenia mitologicznego i historycznego czy' raczej należałoby powiedzieć — „myślenia historią" sięgają też bezpośrednio koncepcji krytyki, która w 1830 roku jako „pochodnia dziejów" staje się przede wszystkim narzędziem poznania historii narodu. Należy podkreślić, że histo-ryczno-narodowa perspektywa w istocie determinuje całą recenzencką działalność Mochnackiego w tym okresie. Wierszom Aleksandra Chodźki brakuje cech poezji oryginalnej, tj. narodowej (KP, nr 23 z 24 XII 1829), powieść Franciszka Wężyka Zygmunt z Szamotuł nie w pełni ukazuje historyczną wielkość Władysława Łokietka (KP, nr 32 z 4 I 1830), za to twórczość Jana Pawła Woronicza zasługuje na wysoką ocenę, bowiem autor Hymnu do Boga „ocucał pamięć na przeszłość, wspominał cnoty, sławił męstwo, wiarę i pobożność dawnych Polaków", pojmując doskonale w wieku dominacji francuszczyzny, na czym polega „godność i wysokie przeznaczenie ojczystej, oryginalnej literatury" (KP, nr 42 z 5 I 1830). Te i wiele innych artykułów z 1830 roku (a także kilka tekstów wcześniejszych) w odmienionych wersjach znajdą się wkrótce w książce Mochnackiego wydanej tuż po wybuchu powstania listopadowego.

Rozprawa filozoficzno-estetyczna „O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym”. Rozpowszechnione w badaniach nad krytyką literacką okresu romantyzmu traktowanie najbardziej znanej rozprawy Mochnackiego jako dzieła o charakterze tylko krytycznoliterackim jest nieporozumieniem. Dociekania krytycznoliterackie zawarte w końcowym rozdziale stanowią wszak tylko przykładową ilustrację wcześniejszego wywodu autora, który zmierzał do udowodnienia tezy, iż polski naród przekroczył właśnie próg samoświadomości i tworzy dzieła, w których ujawnia się narodowa tożsamość, narodowy duch i prawdziwy charakter Polaków.

Bodaj najtrafniej w lapidarnym skrócie uchwycił sens rozprawy Mochnackiego Julian Krzyżanowski, pisząc o tym osobliwym dziele jako próbie „zbudowania pewnego systemu filozoficznego, pozwalającego zrozumieć istotę literatury narodowej"⁵². Znaczenie to rozszerzył Stanisław Pieróg, traktując dzieło O literaturze polskiej w wieku dziewiętnastym i zawartą w nim teorię „uznania się narodu w swoim jestestwie" jako twórczą kontynuację naturfilozoficznej metafizyki niemieckiej w celu analizy „umysłu ogólnego" i jego władz wyrażających się w literaturze. W monografii Maurycy Mochnacki. Studium romantycznej świadomości badacz stwierdził:

książka O literaturze polskiej to nie tylko filozofia kultury narodowej, lecz także jej „krytyka". Jest ona krytyką w znaczeniu czysto filozoficznym: stanowi analizę „umysłu narodowego", którego przejawem i wytworem jest kultura narodowa. [...] Mochnacki chce nie tylko opisać stan faktyczny kultury w Polsce, chce raczej wpłynąć na jej rozwój, chce ją przeobrazić”.

⁵²    J. Krzyżanowski, Wstęp do: Polska krytyka literacka (1800—1918). Materiały, t. I, s. 16.

⁵³    S. Pieróg, Maurycy Mochnacki..., op. cit., s. 159.