img089 (10)

Jurgen Habermas

od tych społeczeństw, które przekroczyły już próg nowoczesności.

„Kryterium wyższości” stosuje się zatem do tych wszystkich układów zorganizowanego w formie państwa społeczeństwa klasowego, w których mierniki powszechnie obowiązującej racjonalności, instrumentalnej bądź strategicznej relacji celu i środka, nie podważają kulturowej ważności intersubiektywnie przyjętej tradycji (jako uprawomocnienia istniejącego porządku panowania). Dopiero gdy kapitalistyczny sposób produkcji wyposaży system gospodarczy w mechanizm regulujący wzrost wydajności pracy — wzrost wprawdzie podlegający kryzysom, ale na dłuższą metę stały — dopiero wtedy wprowadzanie nowych strategii, wprowadzanie nowości jako takie zostaje zinstytucjonalizowane. Kapitalistyczny sposób produkcji można, jak to pokazali — każdy na swój sposób — Marks i Schumpeter, pojmować jako mechanizm gwarantujący stałą rozbudowę podsystemów działania celowo-racjonalnego, a przeto kwestionujący tradycjonalną „wyższość” ram instytucjonalnych nad siłami wytwórczymi. Kapitalizm to pierwszy w dziejach sposób produkcji, który zinstytucjonalizował samoregu-lowany wzrost gospodarczy: zrodził mianowicie industria-lizm, który mógł być następnie oderwany od instytucjonalnych ram kapitalizmu i sprzęgnięty z mechanizmem innym niż prywatne użytkowanie kapitału.

Przejście od społeczeństwa tradycyjnego do społeczeństwa rozpoczynającego proces unowocześnienia charakteryzuje się nie tym, że oto pod naciskiem stosunkowo rozwiniętych sił wytwórczych następuje strukturalna zmiana ram instytucjonalnych — na tym wszak polega od początku mechanizm historii gatunku. Elementem nowym jest natomiast taki stan rozwoju sił wytwórczych, który zapewnia stałą rozbudowę podsystemów działania celowo-racjonalnego, a tym samym kwestionuje cechują-

Technika i nauka jako „ideologia”

cą rozwinięte kultury formę uprawomocnienia przez kosmologiczną interpretację świata. Mityczne, religijne i metafizyczne obrazy świata podporządkowane są logice związków wzajemnego oddziaływania. Przynoszą rozwiązania centralnych zagadnień ludzkości — zagadnień współżycia i indywidualnych losów życiowych. Ich tematy to sprawiedliwość i wolność, przemoc i ucisk, szczęście i zadowolenie, nędza i śmierć. Ich kategorie to zwycięstwo i klęska, miłość i nienawiść, zbawienie i potępienie. Ich logikę wyznacza gramatyka zniekształconej komunikacji i losowa przyczynowość oderwanych symboli i stłumionych motywów.¹⁵ Otóż związana z działaniem komunikacyjnym racjonalność gier językowych styka się na progu nowoczesności z racjonalnością relacji celu i środka, sprzężoną z działaniem instrumentalnym i strategicznym. Z chwilą, gdy zetknięcie to staje się możliwe, następuje koniec społeczeństwa tradycyjnego: zawodzi dotychczasowa forma uprawomocnienia panowania.

Kapitalizm określony jest przez sposób produkcji, który nie tylko stawia, ale i rozwiązuje to zagadnienie. Oferuje takie uprawomocnienie panowania, które nie spada z nieba kulturowego przekazu, ale przeciwnie — wyrasta ze społecznej pracy. Instytucja rynku, na którym prywatni właściciele wymieniają towary, łącznie z rynkiem, ma którym pozbawione własności osoby prywatne wymieniają jako jedyny towar swoją siłę roboczą, obiecuje sprawiedliwość stosunków wymiany opartych wszak na zasadzie równowartości. A więc także i ta — bur-ż.uazyjna — ideologia może uczynić podstawą prawomocności panowania stosunek należący do sfery działania komunikacyjnego — _vkategorię wzajemności. Ale zasada wzajemności jest tu organizacyjną zasadą samego społecznego procesu produkcji i reprodukcji. Toteż panowanie polityczne będzie odtąd czerpało swą prawomocni