img085 (10)

Jurgen Habermas

prowadzi do przekształcania człowieka, a «twory ludzkiej ręki» wyłaniają się ze społeczeństwa i są przez nie na powrót wchłaniane. Wszelako można utrzymywać, że maszyneria technologicznego unwersum «jako taka» jest obojętna wobec celów politycznych — może najwyżej przyspieszać lub hamować rozwój społeczeństwa. Elektroniczna maszyna licząca może służyć ustrojowi kapitalistycznemu i ustrojowi socjalistycznemu; cyklotron może być równie dobrze narzędziem obozu wojny i obozu pokoju (...) Ale kiedy technika staje się ogólną formą produkcji materialnej, wówczas opisuje ona całokształt kultury; projektuje jakąś historyczną totalność — jakiś «świat».” ¹⁰

Trudność, którą Marcuse pokrywa formułą o politycznych treściach rozumu technicznego, dotyczy kategorial-- nego określenia, co to znaczy, że racjonalna forma nauki i techniki, czyli wcielona w systemy działania celowo--racjonalnego racjonalność, przeradza się w formę życia, w historyczną „totalność’ świata, w którym żyjemy. Ten sam proces Max Weber chciał oznaczyć i wyjaśnić przy ^pomocy pojęcia racjonalizacji społeczeństwa. Moim zdaniem, ani Weberowi, ani Marcusemu nie udało się w zadowalającym stopniu dokonać takiej eksplikacji. Będę się tedy starał sformułować pojęcie racjonalizacji w innym układzie odniesienia i na tej podstawie rozważyć zarówno dokonaną przez Marcusego krytykę Webera, jak i jego tezę o podwójnej funkcji postępu naukowo-technicznego (jako siły wytwórczej i jako ideologii). W ramach eseju mogę jednak tylko przedstawić ten proponowany schemat interpretacji, nie mogę natomiast rzetelnie sprawdzić jego użyteczności. Toteż historyczne uogólnienia służą tu jedynie objaśnieniu schematu, lecz nie są w stanie zastąpić właściwej pracy interpretacyjnej.

Technika i nauka jako „ideologia”

III

j^rzy pomocy pojęcia „racjonalizacji” Max Weber próbował uchwycić oddziaływanie —~~określone terminem ^modorIiizacu’~— ^dstepiT~nau5oMm-technicznego na in-stytucjonalne ramy społeczeństw. Zainteresowanie tym problemem dzieli Weber z całą~ctSWniejszą socjologią. Wypracowane przez nią pary pojęć krążą wokół tego samego zagadnienia, zagadnienia pojęciowego zrekonstruowania zmian instytucjonalnych dokonujących się wskutek rozbudowy podsystemów działania celowo-racjonalnego. Status i kontrakt, wspólnota i stowarzyszenie, solidarność mechaniczna i organiczna, grupy nieformalne i formalne, związki pierwotne i wtórne, kultura i cywilizacja, panowanie tradycyjne i biurokratyczne, więzi sakralne i świeckie, społeczeństwo militarne i przemysłowe, stany i klasy, itd.: każda para pojęć odpowiada jakiejś próbie uchwycenia strukturalnej zmiany instytucjonalnych ram społeczeństwa tradycyjnego, które przekształca się w społeczeństwo nowoczesne. W poczet tych prób zalicza się te/., choć autor nie mówi o tym wyraźnie, sporządzony przez 1’arsonsa katalog nastawień. Parsons utrzymuje, że jego lista przedstawia systematycznie możliwości wyboru między nastawieniami stanowiącymi człony alternatywy, przy czym wybór taki musi być dokonany przy każdym dowolnym działaniu podmiotu, niezależnie od szczególnych okoliczności kulturowych czy historycznych. Kiedy jednakże przyjrzeć się liście, nie podobna nie dostrzec historycznego kontekstu zagadnienia.

Cztery alternatywy:

uffectwity    versus affective neutrality

\nrticularism    versus universalism

23 — Czy kryzys...

353