img088 (12)

Jurgen Habermas

stwem do określonych reguł technicznych i przewidzianych strategii, można uzyskać jedynie w drodze instytucjonalizacji.

Opierając się na tych rozróżnieniach możemy obecnie na nowo sformułować Weberowskie pojęcie racjonalizacji.

IV

Wyrażenie „społeczeństwo tradycyjne” przyjęło się powszechnie jako etykietka dla wszystkich tych systemów społecznych, które ogólnie odpowiadają kryteriom rozwiniętej kultury (civilizations). Systemy te reprezentują określony etap w dziejach rozwoju gatunku ludzkiego. Od prymitywniejszych form społecznych różnią się one

1)    scentralizowaną władzą panującą (organizacja panowania w formie państwa, a nie organizacja plemienna);

2)    podziałem społeczeństwa na klasy społeczno-ekonomiczne (rozdział społecznych obciążeń i rekompensat według przynależności klasowej, a nie stosunków pokrewieństwa); 3) tym, że jakiś centralny obraz świata (mit, rozwinięta religia) funkcjonuje w służbie skutecznego uprawomocnienia panowania. Dojrzałe kultury wspierają się na stosunkowo rozwiniętej technice i zgodnej z zasadami podziału pracy organizacji społecznego procesu produkcji, które to dwa czynniki umożliwiają wytworzenie produktu dodatkowego, a więc nadwyżki dóbr zbytecznej dla zaspokojenia bezpośrednich i elementarnych potrzeb. Kultury te zawdzięczają swoje istnienie rozwiązaniu kwestii, która skądinąd narzuca się właśnie dopiero z chwilą powstania produktu dodatkowego, mianowicie kwestii rozdziału — nierównego, a przecież prawomocnego — pracy i bogactwa według kryteriów innych niż te, jakich dostarcza system pokrewieństwa.¹³

W tym miejscu interesuje nas tylko okoliczność, że rozwinięte kultury na gruncie gospodarki opartej o rolnictwo i rzemiosło tolerowały techniczne nowości i udoskonalenia organizacyjne mimo znacznej różnicy poziomu tylko w określonych granicach. Niech za cyfrowy wskaźnik tradycyjnych granic rozwoju sił wytwórczych posłuży fakt, że jeszcze około 300 lat temu roczna produkcja na głowę w każdym z wielkich systemów społecznych wynosiła nie więcej niż równowartość 200 dolarów. Stały wzorzec przedkapitalistycznego sposobu produkcji, przedkapitalistyoznej techniki i przednowożytnej nauki umożliwiał zachowanie typowego stosunku między ramami instytucjonalnymi a podsystemami działania ce-lowo-racjonalnego. Podsystemy te, których punktem wyjścia był system społecznej pracy i zgromadzony w nim potencjał technicznie użytecznej wiedzy, nie osiągnęły nigdy — mimo znacznych postępów — takiego stopnia ekspansji, aby ich „racjonalność” mogła zagrozić autorytetowi tradycji kulturowej uprawomocniającej panowanie. Wyrażenie „społeczeństwo tradycyjne” odnosi się do sytuacji, w której ramy instytucjonalne wspierają się na niekwestionowanej podstawie prawomocności, jaką stanowi mityczna, religijna lub metafizyczna interpretacja całej rzeczywistości, tak kosmosu, jak społeczeństwa. Społeczeństwa „tradycyjne” istnieją dopóty, dopóki rozwój podsystemów działania celowo-racjonalnego utrzymuje się w granicach oddziaływania przekazów kulturowych jako podstawy prawomocności panowani a.¹¹

Tłumaczy to „wyższość” ram instytucjonalnych, która nie wyklucza przeobrażeń strukturalnych na skutek istnienia nadwyżki potencjału sił wytwórczych, nie pozwala jednak krytycznie podważyć tradycyjnej formy uprawomocnienia. Owa niepodważalność stanowi znamienne kryterium odróżniania społeczeństw tradycyjnych

359