10237 img081 (12)

Jurgen Habermas

Technika i nauka jako „ideologia”

Herbertowi Marcusemu z okazji siedemdziesiątych urodzin,

19 kwietnia 1968 r.

Max Weber wprowadził pojęcie „racjonalności” dla' określenia formy kapitalistycznej gospodarki, burżuazyj-nych stosunków w dziedzinie prawa prywatnego oraz biurokratycznego panowania. Racjonalizacja oznacza przede wszystkim rozszerzenie zakresu, w jakim życie społeczne podlega miernikom racjonalnego rozstrzygania. Odpowiednikiem tego procesu jest uprzemysłowienie społecznej pracy, w wyniku czego kryteria działania instrumentalnego przenikają również do innych dziedzin życia (zurbanizowanie stylu życia, stechnicyzowanie stosunków i komunikacji międzyludzkiej). W obu przypadkach cho_^ dzi o narzucenie wzoru działania celowo-racjonalnego, które odnosi się tu do organizacji środków, tam — do wyboru między alternatywnymi rozwiązaniami. Planowa-nie można wówczas określić jako działanie celowo-racio-nalne drugiego stopnia, zmierza ono bowiem do ustanowienia, udoskonalenia lub rozbudowy samego systemu działania celowo-racionalnego. Postępująca ,,racjonali/.;i cja^TT~sp<>łeczeństwa wiąże się z instytucjonalizacją poslrpi. naukowego i technicznego. W tej mierze, w jakiej natlh | i technika przenikają do zinstytucjonalizowanych dziedzin życia społecznego, a tym samym przekształcają instytu cje, dawne uprawomocnienia tracą ważność. Ześwieccza nie i „odczarowanie” kierujących ludzkim postępowa niem obrazów świata, całej tradycji kulturowej, to <hI wrotna strona rosnącej „racjonalności” społecznego dżin łania.

Technika i nauka jako „ideologia”

I

Do rozważań tych nawiązał Herbert Marcuse, aby wykazać, iż formalne pojęcie racjonalności — które Max Weber wywiódł z celowo-racjonalnego działania kapitalistycznego przedsiębiorcy d przemysłowego robotnika najemnego, z działania abstrakcyjnej osoby prawnej i nowoczesnego urzędnika administracyjnego, i które związał z kryteriami nauki i techniki — posiada określone implikacje treściowe. Zdaniem Marcusego to, co Max Weber nazwał „racjonalizacją”, prowadzi nie do ..racjonalności” jako takiej, ale — w imienin racjonalności — do określonej formy zamaskowanego panowania politycznego. Racjonalność tego rodzaju obejmuje wy-bór właściwej strategii, odpowiedrue^zastosowanie tech-riologilj^celowyukład^śystemów (przy ~z a ł ożo nych celach w d a n yc~E sytuacjach), a tym samym umie-:;zeza zespół ogólnospołecznych interesów, w obrębie którego obierane są strategie, stosowane technologie i ukła-dane systemy, pozą zasięgiem refleksji i rozumowej rekonstrukcji. Dalej, racjonalność owa obejmuje jedynie dziedziny, które mogą być przedmiotem technicznego rozporządzania, a zatem wymaga takiego działania, które implikuje panowanie, już to nad naturą, już to nad społe-czcństwem. Działanie celowo-racjonalne polega, zgodnii ze swą strukturą, na sprawowaniu kontroli. Toteż „racjo

k i i.i lizać ja” stosunków życiowych według kryteriów takie

racjonalności równoznaczna jest z instytucjonalizacją pa Kowania, którego polityczny charakter pozostaje w ukry clii: techniczny rozum społecznego systemu działania celo Wo racjonalnego nie ujawnia swej politycznej zawartości/ Krytykując poglądy Maxa Webera, Marcuse dochodzi do w.....sku, że „samo pojęcie rozumu technicznego jest może

MM