img091 (8)

Jurgen Habermas

tuał, jako usprawiedliwiająca metafizyka, jako niekwestionowana tradycja. Zostają natomiast przekształcone w 2) subiektywne etyki i przekonania („etyka protestancka”); wreszcie stają się materiałem 3) konstrukcji, przy pomocy których dokonuje się krytyka tradycji i zarazem reorganizacja wyzwolonej treści tradycji według zasad formalnych stosunków prawnych i wymiany ekwiwalentnej (racjonalne prawo naturalne). Nadwątlone uprawomocnienia ustępują miejsca nowym, które choć wyrastają z krytyki dogmatów tradycyjnych interpretacji świata i roszczą sobie prawo do naukowości, to jednak zachowują funkcje uprawomocnień, nie dopuszczają do analizy faktycznych stosunków przemocy, ukrywają je przed publiczną świadomością. Dopiero na skutek tego powstają ideologie w węższym sensie; zastępują one tradycyjne uprawomocnienia panowania, zgłaszając roszczenia nauki i usprawiedliwiając się jako krytyka ideologii. Ideologie powstają jednocześnie z krytyką ideologii. W tym sensie nie można mówić o ideologiach przedbur-żuazyjnych.

Szczególna funkcja przypada w tej sytuacji nowoczesnej nauce. W odróżnieniu od nauk filozoficznych starszego typu, nowożytne nauki doświadczalne rozwijają się od czasów Galileusza w metodologicznym systemie odniesień, który odzwierciedla transcendentalne stanowisko technicznego rozporządzania. Nowoczesne nauki produkują przeto wiedzę, która pod względem formy (a nie subiekty v^nego zamiaru) jest wiedzą technicznie użyteczną, aczkolwiek możliwości jej zastosowania ujawniają się na ogół dopiero później. Ścisła współzależność nauk i techniki datuje się dopiero od końca XIX wieku. Do tej pory nowożytna nauka nie przyczyniała się do przyspieszenia rozwoju technicznego, a zatem — do wytwarzania oddolnego nacisku racjonalizacji. Miała natomiast pośredni wpływ na proces unowocześniania. Filozoficzna wykład-

Technika i nauka jako „ideologia”

nia nowej fizyki interpretowała przyrodę i społeczeństwo z punktu widzenia nauk przyrodniczych; można powiedzieć, że indukowała siedemnastowieczny, mechanistycz-ny obraz świata. W takiej perspektywie podjęto rekonstrukcję klasycznego prawa naturalnego. Nowożytne prawo naturalne stało się zaś podstawą burżuazyjnych rewolucji XVII, XVIII i XIX wieku, które ostatecznie obaliły dawne uprawomocnienia panowania.¹⁷

V

W połowie XIX wieku kapitalistyczny sposób produkcji opanował gospodarkę Anglii i Francji w tym stopniu, że Marks mógł uznać stosunki produkcji za instytucjonalne ramy społeczeństwa, a zarazem dokonać krytyki prawomocności wymiany ekwiwalentnej. Marksowska ekonomia polityczna przyniosła krytykę burżuazyjnej ideologii: teoria wartości pracy obaliła pozór wolności, l>r/,y którego pomocy prawna instytucja wolnej umowy u pracę maskowała stosunek społecznej przemocy, leżący u podstaw stosunku pracy najemnej. Otóż Marcuse kryli kuje Webera za to, że ten, pomijając poznawcze osiągnięcia Marksa, nawiązuje do abstrakcyjnego pojęcia ra-■ lonalizacji, które nie ujawnia klasowej treści procesu do; losowy wania ram instytucjonalnych do rozwijających u li; podsystemów działania celowo-racjonalnego, ale przemy nie, treść tę raz jeszcze maskuje. Marcuse zdawał sobie sprawę, że Marksowskiej analizy nie można już zasto-iinwać bezwarunkowo do późnokapitalistycznego społe-i'/,< iistwa, które miał przed oczyma Weber; chciał jednak im przykładzie Webera wykazać, iż nie sposób uchwycić