75023 img086 (12)

Jurgen Habermas

uscription    versus achievement

diffuseness    versus specifity¹¹

które mają rzekomo wyczerpać wszystkie możliwości podstawowych rozstrzygnięć, w istocie przykrojone są do potrzeb analizy jednego konkretnego procesu historycznego. Określają one mianowicie relewantne wymiary zmian dominujących ktanowisk w okresie przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego. Niewątpliwie, w podsystemach działania celowo-racjonalnego postulować się będzie raczej kierunek wyznaczony przez opóźnianie nagród, ogólne normy, indywidualny dorobek i aktywną postawę, wreszcie przez podejście specjalistyczne i analityczne, niż kierunek przeciwny.

Ażeby przeformułować, co Max Weber nazwał „racjonalizacją”, chciałbym wyjść poza obiektywne stanowisko, wspólne Parsonsowi i Weberowi, i zaproponować inny układ kategorii. Wychodzę przy tym od podstawowego rozróżnienia między pracą a wzajemnym oddziaływanie m.¹² Przez „pracę” albo działanie celowo-rac jonalne rozumiem bądź instrumentalne działanie, bądź racjonalny wybór, bądź połączenie jednego i drugiego. Działanie instrumentalne kieruje się r e-gułami technicznymi, opartymi na empirycznej wiedzy. Reguły te implikują każdorazowo uwarunkowane prognozy obserwowalnych wydarzeń natury fizycznej lub społecznej; prognozy mogą okazać się trafne bądź niezgodne z rzeczywistością. Racjonalny wybór kieruje się strategiami opartymi na wiedzy analitycznej. Implikują one wywód zasad preferencji (systemów wartości) i ogólnych maksym; te zaś mogą być wywiedzione poprawnie albo fałszywie. Działanie celowo-rac jonalne urzeczywistnia w danych warunkach określone cele. Działanie instrumentalne organizuje środki, odpowiednie lub nieodpowiednie według kryteriów skutecznej kontroli rzeczywistości. Natomiast działanie strategiczne uzależ-

Technika i nauka jako „ideologia”

nione jest jedynie od poprawnej oceny możliwych alternatyw postępowania, która to ocena jest wynikiem dedukcji przy odwołaniu się do wartości i maksym.

Przez działanie komunikacyjne rozumiem zapośredniczone przez symbole oddziaływanie ludzi na siebie. Przebiega ono zgodnie z obowiązującymi normami, które określają wzajemne oczekiwania zachowań oraz muszą być rozumiane i uznawane przez przynajmniej dwa podmioty działające. Normy społeczne wzmocnione są sankcjami. Ich sens obiektywizuje się w potocznej komunikacji językowej. Ważność technicznych reguł i strategii zależy od prawomocności sądów empirycznie prawdziwych lub analitycznie słusznych, natomiast ważność norm społecznych zasadza się wyłącznie na intersubiektywności porozumienia co do zamiarów oraz na powszechnym uznaniu obowiązków. Naruszenie reguł ma w obu przypadkach odmienne następstwa. Postępowanie niekompetentne, które narusza sprawdzone reguły techniczne albo słuszne strategie, będzie wskutek niepowodzenia automatycznie odrzucone: „kara” jest niejako wbudowana w poniesioną w starciu z rzeczywistością klęskę. Postępowanie nieprawidłowe, które narusza obowiązujące normy, pociąga za sobą sankcje, związane z regułami tylko zewnętrznie, na mocy konwencji. Wyuczone reguły działania celowo-racjonalnego wyposażają nas w dyscyplinę umiejętności, uwewnętrznione normy — w dyscyplinę struktury osobowości. Umiejętność umożliwia rozwiązywanie zagadnień, motywacja pozwala przestrzegać normy. Następujący diagram zestawia określenia, wymagające skądinąd dokładniejszych wyjaśnień, których w tym miejscu Jednak nie mogę podać. Poza zasięgiem rozważań pozostaje na razie dolna rubryka poprzeczna — przypomina ona o zadaniu, dla którego rozwiązania wprowadzono rozróżnienie między pracą a wzajemnym oddziaływaniem.